تاریخ فارسی
history.wikibix.ir

تاریخچه پرچم ایران

نویسنده : رضا قربانی | زمان انتشار : 07 تیر 1400 ساعت 23:54

پرچم ایران پرچمی سه‌رنگ است که دارای سه نوار هم‌اندازهٔ افقی سبز و سفید و سرخ می‌باشد. نشان جمهوری اسلامی ایران به رنگ سرخ در میانهٔ نوار سفید قرار دارد. همچنین ۲۲ «الله اکبر» به رنگ سفید و به نشانهٔ پیروزی انقلاب در روز ۲۲ بهمن در حاشیهٔ پایین رنگ سبز و حاشیهٔ بالای رنگ سرخ جای گرفته اند. نشان جمهوری اسلامی بیان‌گر واژهٔ «الله» و شعار اسلامی «لا اله الا الله» است.

پرچم مردمان ایرانی در طول دوره‌های گوناگون دستخوش تغییرات بسیاری گشته‌است. پرچم دوران هخامنشی درفش شهباز نام داشته‌است که بازی با بال‌های گشوده با قرص خورشیدی پشت سر باز بوده‌است.[۱][۲] در دوران فرترکه‌های پارسه، درفش کاویانی پرچم ایران بوده‌است. به باور برخی کسان، در زمان اشکانیان پرچمی با نماد خورشید به‌کار می‌رفته‌است؛ ولی تاریخ‌شناس سوئدی استیگ ویکاندِر اثبات کرد، که درفش کاویانی در دوران پارتی (اشکانیان) نیز پرچم ملی ایران بوده‌است.[۳] درفش کاویانی پرچم ساسانیان نیز بوده‌است. بیش‌تر منابع ما در بارهٔ درفش روزگار ساسانی به دوران فرترکه‌های پارسه بازمی‌گردد. شاهنامهٔ فردوسی نیز این درفش را روایت کرده و سکه‌های یافته شده در ایران نیز آن را به تصویر کشیده‌اند. طبق روایات، درفش کاویانی چهارگوش منتظم بوده و قابی فلزی داشته و بر روی پایه‌ای حمل می‌شده‌است. همچنین هجده مُهر مربوط به دورهٔ ساسانی که در اطراف دریاچه خوارزم پیدا شده و سنگ‌نوشته‌های ساسانی و پاره‌ای اشارات موجود در منابع رومی آگاهی‌هایی در این زمینه به ما می‌دهند. در سده‌های آغازین پس از اسلام، رنگ سیاه رنگ خلفای عباسی و پیروان و طرف‌داران آن‌ها بوده و رنگ‌های سبز و سفید نیز رنگ موردعلاقه در پرچم‌های مخالفان عباسیان، مانند علویان، علویان، فاطمیان مصر و شورشیان ایرانی بوده‌است.[۴] از حدود سدهٔ نهم هجری (پانزدهم میلادی) نشان شیر و خورشید نشان محبوبی در پرچم‌های ایران بوده‌است. این نشان در دوره‌های مختلف و نزد سلسله‌های شاهیِ مختلف به صورت‌های متفاوتی تعبیر شده‌است. این نشان در ابتدا تنها نماد ستاره‌بینی بود نه نشانهٔ پادشاهی، ولی بعدها تعبیری اسلامی-شیعی پیدا کرد.

تعبیرهای ملی‌گرایانه و سلطنتی از این نشان بعدها در دوران‌های قاجار و پهلوی به این نشان داده شد. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار شمشیری به دست شیر داده می‌شود و استفاده از این نشان تا انقلاب ۱۳۵۷ ادامه پیدا می‌کند. نشان شیر و خورشید بعد از انقلاب ۱۳۵۷ با نشان جمهوری اسلامی جایگزین شد.

تاریخچه

دوران هخامنشی تا اشکانیان

پلاک یافت‌شده در تخت جمشید که درفش

شهباز

نام دارد و نماد شاهنشاهی

هخامنشیان

بوده‌است.

[۵]

در اوستا به درفشی به شکل گاو بالدار (درفشا) اشاره شده‌است. پرچم دوران هخامنشی به احتمال زیاد یک باز (پرنده) با بال‌های گشوده با قرص خورشیدی در پشت سر آن بوده‌است.[۶] درفش شهباز که بعنوان پرچم هخامنشیان شناخته می‌شود صنایع دستی اصیل ایرانی نبوده و دراصل برگرفته از هوروس و دیگر صنایع‌دستی مصری می‌باشد. کوروش هخامنشی خود به‌شخص این پرچم را ندیده‌است، زیرا در زمان کمبوجیه دوم و داریوش بزرگ، مصر به تصرف هخامنشیان درآمد و یکی از هوروس‌های مصر بعنوان غنیمت به ایران آورده شد و نماد شهباز از آن الگوبرداری شد. در زمان اشکانیان پرچمی استفاده می‌شد که به خورشید مزین بوده‌است. اشکانیان این خورشید را از نماد سلوکیانی الگوبرداری کردند که خود به پادشاهی امپراطوری مقدونیه باستان که نمادش خورشید ورجینا بود وفادار بودند. نماد مقدونی در زمان سلوکیان نیز استفاده می‌شده‌است و اشکانیان با شکست سلوکیان، پرچم خود را از پرچم سلوکیان و خورشید ورجینا الگوبرداری کردند.
همچنین لشکرهای هزارتایی ارتش اشکانی نیز دارای پرچمی ابریشمی با نشان اژدها بودند که نماد خاندان (Coat of arms) بوده و پرچم کشور محسوب نمی‌شده‌است. گرچه تاریخ‌شناس سوئدی استیگ ویکاندِر اثبات کرده‌است که درفش کاویانی در دوران اشکانیان نیز پرچم ملی ایران بوده‌است.[۷]

ساسانیان و درفش کاویانی

نخستین پرچم با شناسهٔ کاملاً ایرانی، مربوط به درفش کاویانی است. نقش درفش کاویانی بر روی سکه‌های فرترکه‌های ایران در پارسه نشان از حقیقی بودن این درفش بعنوان پرچم ایران داشته و تمامی شک و شبهه‌ها را برطرف کرده‌است. سکه‌های بسیاری مربوط ۳۰۰ پیش از میلاد مسیح در ایران یافت شده‌است که مربوط به دوران درگیری فرترکه‌ها با سلوکیان است.
اشاره به درفش کاویانی در اساطیر ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی‌دهاک (ضحاک) برمی‌گردد. در آن هنگام، کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را در هم کوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشانید. فریدون نیز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و بدین سان درفش کاویانی پدید آمد. بعدها نیز هر پادشاهی بدان گوهری به آن می‌افزود بگونه‌ای که در شب نیز درفش کاویان می‌درخشید. درفش کاویان نشان جمشید و نشان فریدون نیز نامیده می‌شد.[۸][۹]
بیشتر دانش ما در زمینهٔ توصیف درفش کاویانی، به منابع اسلامی و عربی‌زبان برمی‌گردد. محمد بن جریر طبری در کتاب خود به نام تاریخ الامم و الملوک می‌نویسد: درفش کاویان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده اَرَش که اگر هر اَرَش را که فاصله بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، تقریباً ۶۰ سانتی‌متر به حساب آوریم، ابعاد درفش تقریباً پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابوالحسن مسعودی نیز به همین موضوع اشاره می‌کند. ابن خلدون گزارش می‌کند که درفش کاویانی دارای ستاره‌ای بود و چنین اعتقادی وجود داشت که تا زمانی که کسی این درفش را حمل می‌کند شکست ناپذیر است.[۱۰] کاوه فرخ بیان می‌کند که بالاترین نشان دورهٔ ساسانی درفش کاویانی می‌باشد و تصویری بازسازی شده‌ای از درفش کاویان بر اساس شاهنامه ارائه می‌دهد.[۱۱]

به هنگام حمله عرب‌ها به ایران، در جنگ قادسیهدرفش کاویانی به دست آنان افتاد و چون آن را نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاری گوهرها، درها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته تاریخ بلعمی عمر خلیفه مسلمین دستور داد تا گوهرهای آن را بردارند و آن را بسوزانند.[۱۲]

درکتیبه‌های سنگی دوران ساسانی نقش چهار پرچم را می‌توان یافت که همهٔ آنان نمادهای سلطنتی و اشراف‌زادگی هستند. یکی در بیستون مربوط به شاپور دوم است که پرچم ترسیم شده گشوده نمی‌باشد و دیده نمی‌شود. سه پرچم دیگر نیز در نقش رستم حک شده‌است. یکی متعلق به هرمز دوم منقش به چلیپای (صلیب) افقی که دارای سه دنباله آویزان است که بنظر می‌رسد برگرفته از صلیبهای مسیحیان باشد. در نقش مربوط به بهرام دوم بر بالای سر نیزه بهرام حلقه‌ای دیده می‌شود که دو پارچه از آن آویزان است که دارای خطوطی عرضی می‌باشند و منگوله‌هایی نیز به آن‌ها متصل می‌باشند. در نقش شاپور دوم در نقش رستم، پرچم دارای یک چلیپا و منگوله‌هایی آویزان سه گوی راه راه مشابه گوی موجود درتاجپادشاهان ساسانی می‌باشند.[۱۳] بنا به گفته کاوه فرخ منبع عمده ما از نشان‌های اشراف دورهٔ ساسانی و درفش‌های دورهٔ ساسانی هجده مهر مربوط به دورهٔ ساسانی است که در اطراف دریاچه آرال پیدا شده‌است و همچنین کتیبه‌های ساسانی و پاره‌ای اشارات منابع رومی اطلاعاتی در این زمینه به ما می‌دهند.[۱۴]

پرچم ایران پس از تسخیر ایران توسط عرب‌ها، ترکان و مغولان

پرچم

غزنویان

به نقل از کتاب تاریخ رشیدالدین

پرچم

غزنویان

به نقل از کتاب تاریخ رشیدالدین

پرچم امویان بر طبق گفتهٔ طبری سفید بوده‌است هرچند تاریخ بلعمی این پرچم را سبز رنگ توصیف کرده‌است که کمتر مورد تأیید قرار گرفته‌است. طبری نقل می‌کند که ابومسلم خراسانی دو پرچم می‌افراشت یکی سیاه رنگ و دیگری پرچمی سفید که یک آیهٔ قرآن بر روی آن نوشته شده بود. نشان عباسیان نیز سیاه رنگ بود که عبارت «محمد رسول‌الله» بر روی آن نوشته شده بود. مخالفین عباسیان نیز به نشانهٔ اعتراض از رنگ‌های دیگر استفاده می‌کردند. به‌طور مثال فاطمیون مصر از پرچمی به رنگ سبز و علویان و بسیاری از شورشیان ایرانی از پرچم‌های سفید رنگ استفاده می‌کردند.[۱۵] تصاویر پرچم بر روی اشیاء باستانی بدست آمده از کشورهای اسلامی (و خصوصاً بر روی مینیاتورها) یافت می‌شود. از جمله قدیمی‌ترین آن‌ها بشقاب براق ایرانی متعلق به قرن دهم میلادی است.[۱۶][۱۷] در زمان مأمون خلیفه عباسی رنگ سبز رنگ شیعه بوده‌است.[۱۸] هنگامی که علی بن موسی الرضا به ولایت عهدی رسید بر خلاف سنت عباسیان رنگ سبز را به عنوان رنگ خود برگزید و در نتیجه به پیروی از سنت‌های ایران پیش از اسلام متهم شد. گفته می‌شود او پس از این اعتراضات رنگ سیاه عباسیان را پذیرفت.[۱۹]

طبق تصویری در کتاب تاریخ رشید الدین پرچم غزنویان معمولاً قرمز و غزنویان اغلب از طرح شطرنجی به عنوان نشان استفاده می‌کردند. هر چند بعضی نوشته‌های موجود مربوط به آن زمان چنین می‌نمایاند که آنان پرچمی مزین به همای طلایی یا شیر طلایی حمل می‌کردند. قزوینی در قرن ششم هجری چنین نقل می‌کند در آن زمان پادشاهان شیعی پرچم‌هایی به رنگ‌های سبز و سفید و سایر پادشاهان کماکان به رسم عباسیان پرچمی سیاه رنگ داشتند.[۲۰]

به نوشته بیهقی سران قبایل سلجوقی علامتها یا بیرقهای مخصوص داشته‌اند. دربارهٔ نقش این پرچم‌ها سندی موجود نیست. پس از آن که سلسله سلجوقی در خراسان پدید آمد و خلافت عباسی عملاً تابع طغرل بیگ شد، سلجوقیان از آداب عباسی- غزنوی -سامانی تقلید کردند و مظاهر حکومتیشان رنگ اسلامی گرفت. باوجود این، برخی سنتهای قبیله‌ای را حفظ کردند، از جمله این که طغرل به عنوان مهراز نقش چماق استفاده می‌کرده‌است. لیکن از زمان الب ارسلان، مهرها شکل اسلامی یافت.[۲۱]

سلجوقیان از زمان طغرل پرچم سیاه را همراه با سایر نشان‌های قدرت از خلفای عباسی گرفتند. ازرقی در قصیده‌ای در رسای طغانشاه، پرچم سپاه او را قرمز خوانده‌است. با این حال رنگ پرچم رسمی سلجوقیان معلوم نیست و به احتمال زیاد، همان رنگ رسمی عباسیان و غزنویان، یعنی سیاه بوده‌است.[۲۲] از اشعار شاعران آن دوره، چون انوری و ظهیر فاریابی، برمی آید که پرچم‌ها نقشهایی از قبیل ماه، اژدها، شیر، پلنگ و هما داشته‌اند، اما معلوم نیست که این نقش‌ها بر روی پرچم‌ها ترسیم گردیده یا بر بالای چوب پرچم نصب شده بوده‌اند و احتمالاً به هر دو صورت وجود داشته‌است. «امیرِ علَم» (بیرق‌دار) در تشکیلات سلجوقیان مقام مهمی داشته‌است.[۲۳] پرچم خوارزمشاهیان در نگاره‌ای ایرانی که بخارا را در محاصره مغول‌ها نشان می‌دهد، به رنگ زرد نشان داده شده‌است، ولی چون این نقاشی در عصر خوارزمشاهیان ترسیم نشده‌است، نمی‌توان آن را (قاطعانه) مطابق با واقع دانست. اما بنابر پاره‌ای شواهد می‌توان سیاه بودن پرچم را نیز در این دوره محتمل دانست.[۲۴]
مغولان نیز همانند ترکان مدت زیادی بر ایران حکمرانی کردند و از این میان، سه حکومت امپراطوری مغول، ایلخانان مغول و تیموریان مغول با سه پرچم گوناگون بر آسمان ایران برافراشتند. پس از سقوط مغولان، ایران دچار درگیریهای بسیاری شد و پرچمهای بسیاری جابجا شدند و تا زمان روی کار آمدن صفویان، گروه‌های محلی قدرت را بصورت مقطعی برعهده می‌گرفتند و ازدست می‌دادند که به آن دورهٔ ملوک الطوایفی گفته می‌شود.

افزوده شدن نقش شیر و خورشید

قدیمی‌ترین پرچم

شیر و خورشید

دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) هم‌زمان با دورهٔ

تیموریان

حجم عظیم شواهد تاریخی و متون ادبی و باستان‌شناسی که احمد کسروی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی گردآوری و بررسی کرده‌اند، نشان می‌دهد که خورشید در صورت فلکیِ اسد در منطقةالبروج از قرن هفتم هجری نقشی نمادین و رایج شد. تحقیقات مینوی، نفیسی و کسروی نشان می‌دهد که این نشان از ستاره بینی وارد فرهنگ عام، نشان‌ها و نقوش هنری شده‌است و از آنجا به تدریج و در حدود قرن نهم هجری معادل قرن پانزده میلادی به نقوش پرچم‌ها وارد می‌شود. بگفته شاپور شهبازی در ایرانیکا «این نماد تلفیقی از سنن کهن ایران و عرب و ترک و مغول بود.»[۲۵]

قدیمی‌ترین پرچم شیر و خورشید دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) هم‌زمان با دورهٔ تیموریان بر می‌گردد. این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه شمس الدین کاشانی (یک منظومه از جهانگشایی مغولان) به تصویر کشیده شده‌است. این مینیاتور که حمله مغولان به حصار شهر نیشابور را نشان می‌دهد. سربازان (مغول؟) را نشان می‌دهد که پرچمی مزین به نشان شیر و خورشید در کنار پرچمی دیگر مزین به هلال ماه حمل می‌کنند.[۲۶]

فؤاد کوپریلی در نوشتاری که در مورد پرچم قبایل ترک دارد، در مورد پرچم‌های دورهٔ ایلخانان و تیموریان می‌نویسد: «در نقاشیهای برخی از نسخه‌های فارسی راجع به تاریخ مغول، پرچمی با زمینه آبی و تصویر گرگ و سایر نقوش مشاهده می‌شود که اثبات مطابقت آن‌ها با واقعیات تاریخی نیاز به تحقیق دارد. به نوشته حافظ ابرو، امیراحمد خلج پرچم سرخ داشته‌است. در سپاه از پرچمهایی به رنگهای زرد و قرمز نیز استفاده می‌شده و روی آن‌ها تصاویر گوناگونی از قبیل اژدها، شیر، قره قوش (نوعی عقاب) و شیر و خورشید منقوش بوده‌است. احتمال زیاد می‌رود که تمغاهای خصوصی نیز روی پرچمها به کار می‌رفته‌است. در این دوره، به مقامات بلندپایه پرچم و طبل و علَم نظامی (به مغولی: توغ و کورْگه) داده می‌شده‌است. ایلخانیان از سویی تحت تأثیر آداب و رسوم کهن مغول ـ ترک و از سوی دیگر تحت تأثیر غزنویان و سلجوقیان بودند و به ویژه در مظاهر حقوقی و علامات حکومتی از تمدن سلجوقیان متأثر بودند. بر نوک پرچمها، هلال («ماهچهٔ عَلَم») فلزی نصب می‌شد.» راهبی اسپانیایی که در قرن هشتم در کتابش تصویری از پرچم ایران با زمینه زرد و تمگای (تمغا) چهارگوش قرمز در وسط ارائه می‌کند که به احتمال زیاد به دورهٔ ایلخانیان تعلق دارد. در نسخه‌ای از شاهنامه نوشته شده در قرن نهم (زمان مغولها) نگاره‌ای بچشم می‌خورد که پرچمی را با تصویر شیر و خورشید در وسط نمایش می‌دهد. این پرچم به احتمال زیاد متعلق به ایلخانیان است، زیرا این نقش، نقشی رایج روی سکه‌های ایلخانان بوده‌است.[۲۷]

فؤاد کوپریلی همچنین می‌گوید:

«تصویر شیر و خورشید در سکه‌های برخی از فرمانروایان این سلسله [آق قویونلوها] و بعضی سلسله‌های دیگر ترک فقط نقشی نجومی است نه مظهر حکومت. با وجود این، می‌توان حدس زد که به منزلهٔ نقش نیز در بعضی پرچمها به کار رفته باشد.»

با توجه به این پرچم و نمونه‌های مشابه آن در قرن نهم هجری قمری (پانزده میلادی)، بسیاری از مراجع معتبر مانند دانشنامه بریتانیکا و دانشنامه ایرانیکا زمان اولین مدارک موجود از استفاده شیر و خورشید در پرچم‌های ایران را این دوران می‌دانند.[۲۸][۲۹]

پرچم در دوران صفوی، افشار و زند

پرچم ایران در «کتاب ۱۴۰صفحه‌ای پرچم‌های اروپا، شمال آفریقا، شرق نزدیک و دور» که در موزهٔ ملی هلند (Rijksmuseum) با شمارهٔ NG-2018-301-138 نگهداری می‌شود.

پرچم‌های مشکوک منسوب به ایران در جدول پرچم‌های پیتِر شِنک (Pieter Schenk) چاپ ۱۷۱۱ م

در میان شاهان سلسله صفویان که حدود ۲۳۰ سال بر ایران حاکم بودند، شاه اسماعیل اول بر روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشت.[۳۱]شاه تهماسب صفوی دستور داد تا تصویر گوسفند (نماد برج حمل) را بر روی پرچم‌ها و هم بر سکه‌ها ترسیم کنند چون تهماسب زاده ماه فروردین (برج حمل) بود.[۳۲]شاه اسماعیل دوم برای نخستین بار نماد شیر و خورشید را به رنگ طلایی بر روی پرچم ایران سوزن دوزی کرد. این پرچم تا آخر دورهٔ صفوی نیز درفش رسمی ایران بود.[۳۳] هر چند صفویان از علم‌ها و پرچم‌های متفاوتی استفاده می‌نمودند، چنین می‌نماید که تا زمان شاه عباس کبیر پرچم شیر و خورشید پرچم اصلی صفوی می‌شود. در این زمان اروپاییانی که از ایران بازدید کرده‌اند پرچم‌های ایران را سه گوش، مزین به نقش‌های شیر و خورشید، ذوالفقار یا آیات قرآنی توصیف کرده‌اند. در این زمان این نشان تفسیری شیعی پیدا می‌کند. آنگونه که پیدا است نزد صفویان شیر موجود در شیر و خورشید، مظهر امام علی و خورشید، مظهر فر دین یا عظمت خداوندی بود که همان تغییر شکل یافته فر ایزدی است می‌باشد.[۳۴] به گفتهٔ افسانه نجم‌آبادی، استاد دانشگاه هاروارد، شیر و خورشید مظهر دوپایه ایران آن زمان بود. مذهب و حکومت.[۳۵]

در موزهٔ ملی هلند (هلندی: Rijksmuseum) کتابی ۱۴۰صفحه‌ای دربارهٔ پرچم‌هایی از اروپا، شمال آفریقا، شرق نزدیک و دور[الف] نگهداری می‌شود. پرچم ایران در این کتاب زمینه‌ای زردرنگ دارد که در میان آن دایره‌ای با لبهٔ آبی‌رنگ هست. در این دایره شیری نشسته با خورشیدی بر پشت آن بر زمینی سرخ‌رنگ نقش بسته است. برش پارچهٔ پرچم چهارگوش نیست و شکل سمت مقابل میلهٔ پرچم طاق‌مانند است. تاریخ این اثر ۱۶۶۹–۱۶۷۰ م (همزمان با پادشاهی شاه سلیمان صفوی) می‌باشد.[۳۶] از سوی دیگر، جان فرایر (انگلیسی: John Fryer) که در سال ۱۶۷۷ از ایران بازدید می‌کند، پرچم ایران را شمشیری خونین با دو زبانه در زمینه‌ای سفید توصیف می‌کند.[ب][۳۷][۳۸]

محمدعلی جمال‌زاده در یادداشتی از دو پردهٔ ابریشمین «موزهٔ بحری کرونبورگ» در کشور دانمارک یاد می‌کند که پرچم‌های سرزمین‌های گوناگون بر روی آن‌ها بافته شده اند و احتمالاً متعلق به سدهٔ شانزدهم میلادی می‌باشند.[پ] در میان این پرچم‌ها پنج پرچم مربوط به ایران اند که او برپایهٔ مشاهداتش از موزهٔ بحری کرونبورگ (که چهل سال پیش از چاپ یادداشتش بوده است) آن‌ها را توصیف نموده و طرحی از هر کدام ارائه داده است. به گفتهٔ جمال‌زاده این‌ها شامل بیرق شاهزاده، بیرق شاه، پرچمی که صرفاً نام ایران در کنار آن آمده و بیرق تجاری بوده اند و عنوان پرچم پنجم در یادداشت او نیامده است.[۳۹] پرچم‌های چهارم و پنجم شیروخورشیدنشان اند ولی نمونه‌هایی مشابه پرچم‌های نخست تا سوم در منابع ایرانی دیده نمی‌شوند. همچنین در جدول پرچم‌های دریایی «پیتِر شِنک» (Pieter Schenk) متعلق به سال ۱۷۱۱ م که جزء کلکسیون موزهٔ ملی هلند است، دو پرچم مربوط به ایران دیده می‌شوند. یکی از این دو پرچم همان پرچم شاه در پردهٔ ابریشمین موزهٔ دریانوردی دانمارک است و دیگری پرچمی زردرنگ منقش به سه هلال سفید است؛ به گونه‌ای که دو هلال بالای هلال سوم جای گرفته اند.[۴۰]علیرضا شاپور شهبازی از میان این پرچم‌ها، آن‌هایی که به شیر و خورشید منقش نیستند را مشکوک خوانده است و برای یکی از آن‌ها خاستگاهی هندی احتمال داده است.[۴۱]

این گونه می‌نماید که نادر شاه افشار از رنگ سبز که نمایانگر صفویان (و شیعیان) بوده است استفاده نکرده است.[۴۲]جوناس هنوی جهانگرد انگلیسی که مدتی در اردوی نادر شاه بوده است پرچم‌های شاهنشاهی و نیز پرچم‌های هنگ‌های او را این گونه توصیف می‌کند: «دو پرچم شاهنشاهی در سمت راست مربعی که پیشتر ذکر شد قرار داده شدند: یکی از آنها نوارهای سرخ، آبی، و سفید، و دیگری سرخ، آبی، سفید، و زرد بود، بی هیچ گونه تزیینی: اگر چه برای حرکت دادن پرچم‌های قدیمی به ۱۲ مرد نیاز بود، شاه چوب آنها را درازتر کرد، و آنها را سنگین‌تر از آن چه بودند ساخت؛ وی همچنین رنگ‌های ابریشمین تازه‌ای بر آنها نهاد، یکی راه‌راه سرخ و زرد و دیگری زرد با لبه‌ای سرخ: اندازهٔ آنها آن چنان عظیم شد، که از به غنیمت گرفته شدنشان به دست دشمنان پیشگیری می‌کرد، مگر آن که شکست کاملی حاصل می‌شد. رنگ‌های هنگ‌ها پارچهٔ نازک ابریشمینی بود که شیبی به یک نوک داشتند، برخی سرخ بودند، برخی سفید و برخی راه‌راه: …»[ت][۴۳] بدین ترتیب آشکار است که پرچم‌های نادر شاه منقش به شیر و خورشید نبوده اند اما می‌دانیم که مُهر نادر با نشان شیر و خورشید و عبارت «المُلکُ لله» (پادشاهی از آنِ خداست) بوده‌است.[۴۴] اگر چه بر پایهٔ نوشتهٔ هنوی می‌توان دریافت که پرچم‌های هنگ‌های ارتش نادر شاه سه‌گوش بوده اند ولی دربارهٔ سه‌گوش یا چهارگوش بودن پرچم‌های شاهنشاهی آن زمان نمی‌توان به نتیجه‌ای رسید.

همچنین در ماه مهٔ ۱۷۳۷ مأمور بریتانیا در گمبرون (بندر عباس) گزارش می‌کند که امیر نیروی دریایی نادر شاه پرچمی با زمینهٔ سفید که روی آن شمشیر ایرانی سرخ‌رنگی نقش بسته است را بر کشتی به اهتزاز در آورده است. به‌کارگیری ترکیب «شمشیر ایرانی» برای ذوالفقار نشان می‌دهد که تا چه اندازه این نشان در ایدئولوژی حکومت‌گری ایرانی جذب شده است.[۴۵]

دو پرچم دیگر نیز از دورهٔ نادر شاه توصیف شده اند که دارای منابع معتبری نمی‌باشند. نخست پرچم شاهنشاهی نادر شاه با رنگ‌های قرمز و زرد و نشان شیر و خورشید که در رمان تاریخی «نادر شاه» (چاپ ۱۹۰۸ در لندن) نوشتهٔ سر هنری مورتیمر دیورند (دوراند) توصیف شده است.[۴۶] باید توجه داشت که این کتاب صرفاً رمانی تاریخی است[۴۷] که سال‌ها پس از مرگ نادر نوشته شده است. رنگ‌های آن با آن چه هنوی توصیف کرده سازگار است ولی بودن نقش شیر و خورشید بر آن می‌تواند برخاسته از تخیل ادبی دیورند باشد و نمی‌توان آن را منبعی معتبر برای پرچم دورهٔ نادر شاه به شمار آورد. پرچم دیگر، پرچم سفیدرنگ سه‌گوشی است با لبه‌هایی به رنگ‌های سبز و سرخ که در مینیاتور پشت جلد کتاب «نزهت‌الارواح» آمده است و نبرد نادر شاه با محمد شاه گورکانی را به تصویر کشیده است.[۴۸] این مینیاتور در دورهٔ ناصرالدین شاه کشیده شده و متعلق به سال‌ها پس از مرگ نادر می‌باشد.

  • یکی از پرچم‌های ایران در دورهٔ صفویان که در دورهٔ افشار به عنوان پرچم نیروی دریایی به کار گرفته شد.

  • یکی از دو پرچم سری نخست پرچم‌های شاهنشاهی نادر شاه

  • دیگر پرچم سری نخست پرچم‌های شاهنشاهی نادر شاه

  • یکی از دو پرچم سری دوم پرچم‌های شاهنشاهی نادر شاه

  • دیگر پرچم سری دوم پرچم‌های شاهنشاهی نادر شاه

پرچم ایران از آغاز دوران قاجار تا انقلاب مشروطه

دورهٔ آقامحمد شاه قاجار

افزوده شدن شمشیر به نقش شیر و خورشید به دوران قاجار بازمی‌گردد ولی با اطمینان نمی‌توان گفت که این تغییر در دورهٔ آقامحمد شاه روی داده است یا دورهٔ فتح‌علی شاه. از پرچم پادشاهی آقامحمد شاه قاجار اطلاعی در دست نیست. فقط در کتاب «کُرّاسهٔ اَلمَعی» نوشتهٔ غلامحسین افضل‌الملک ضمن توضیح راجع به پرچمی به نام «بیرق قاپوق» که در محل اعدام مجرمان در اهتزاز بوده است، قدمت این پرچم به دورهٔ آقامحمد شاه نسبت داده شده است.[۴۹] این پرچم، سرخ‌رنگ و سه‌گوش بوده و بر پایهٔ تصویر آن، در دست شیر شمشیری قرار داشته است. اگر تصویر این پرچم به‌درستی کشیده شده باشد و این گونه در نظر بگیریم که طرح شیر و خورشید آن را از زمان آقامحمد شاه تا زمان نوشتن این کتاب (در اواخر عصر ناصرالدین شاه) تغییر نداده باشند، باید افزوده شدن شمشیر به نشان شیر و خورشید را به دوران پایه‌گذار دولت قاجار نسبت داد.

برخی بر پرچمی چهارگوش با زمینهٔ سرخ و دایره‌ای سفید رنگ در مرکز آن که درون این دایره شیر و خورشیدی شمشیردار نقش بسته است را به دورهٔ آقامحمد شاه نسبت می‌دهند. خاستگاه این طرح، نقاشی‌ای از آقامحمد شاه قاجار است که چنین پرچمی در کنار او دیده می‌شود. این نقاشی در جلد کتاب «شاهان فراموش‌شده: حماسه‌نامهٔ دودمان قاجار» (فرانسوی: Les Rois oubliés: L'épopée de la dynastie Kadjare) نوشتهٔ سلطان‌علی میرزا قاجار (نوهٔ محمدعلی شاه قاجار) چاپ ۱۹۹۲ م چاپ شده است. از آن جا که این نقاشی در عکسی از گردهمایی خاندان قاجار در سال ۲۰۰۳ م دیده می‌شود، احتمال دارد که این نقاشی متعلق به یکی از اعضای خاندان قاجار بوده باشد.[۵۰] از نقاش و تاریخ آفرینش این اثر اطلاع دقیقی نیست و محتمل است سال‌ها پس از مرگ آقامحمد شاه کشیده شده باشد و نمی‌توان به استناد چنین نقاشی‌ای پرچم دورهٔ آقامحمد شاه را توصیف کرد.

دورهٔ فتح‌علی شاه قاجار

در سفرنامهٔ سرهنگ گاسپار دروویل افسری فرانسوی که در سال‌های ۱۲۲۷ و ۱۲۲۸ ه‍.ق به ارتش ایران خدمت می‌کرده است، دربارهٔ پرچم‌های آن زمان ایران این گونه آمده است: «درفش‌های بزرگ و کوچک ایرانیان دارای نقش دولتی است که شیر خفته‌ای است در برابر خورشیدی در حال طلوع و با این عبارت "سلطان بن سلطان فتح‌علی شاه قاجار" یعنی سلطان پسر سلطان، فتح‌علی شاهی که از طایفه‌ی قاجار است. مانند بیرق‌های ما مزین از نوارهای تافتهٔ سفید و ریشه‌های زرین است. بیرق‌های بزرگ سرخ است و بالای آنها دستی است از نقره که دست علی باشد. بیرق‌های کوچک کبود است و در بالای آن نیزهٔ زرینی است که به تیزی نیزه‌های سواران اروپایی است.» در این کتاب تصویر دو بیرق بزرگ و کوچک زمان فتح‌علی شاه هم هست. آن که در طرف راست و بزرگ‌تر است زمینهٔ آن سرخ تیره دارد و شیر و خورشید آن زرد چاپ شده است و آن که درطرف چپ و بزرگ‌تر است زمینهٔ آن آبی تیره است و شیر و خورشید زرد دارد.[۵۱]

همچنین در کتاب «مسافرت به ایران» نوشتهٔ الکسیس سولتیکف شاهزادهٔ روس که حاصل سفر او به ایران در دورهٔ محمد شاه قاجار می‌باشد، تصویری سیاه و سفید از هیئت دیپلماتیک ایران به ریاست میرزا ابوالحسن خان شیرازی نقاشی شده است که پیشاپیش این هیئت پرچمی منقش به شیر و خورشید شمشیردار دیده می‌شود.[۵۲] باید توجه کرد که این تصویر رنگی نیست (بنابراین رنگ پرچم مشخص نمی‌باشد) و اگر چه مربوط به رخدادی در دورهٔ فتح‌علی شاه است، در زمان محمد شاه قاجار نقاشی شده است.

در نقاشی نبرد سلطان‌آباد که جزء مجموعهٔ موزهٔ ارمیتاژ است، پیاده‌نظام ایران پرچمی سرخ‌رنگ را حمل می‌کنند که در میان آن لوزی سفیدرنگی قرار دارد و در آن شیر و خورشیدی شمشیردار دیده می‌شود. این پرچم شباهت بسیار به «بیرق فوج پیاده» در کتاب کراسهٔ المعی دارد. بدین ترتیب آشکارا دیده می‌شود که افزوده شدن شمشیر به نقش شیر و خورشید در این زمان معمول بوده است و نسبت‌دهی زمان افزوده شدن شمشیر به دورهٔ محمد شاه (نوه و جانشین فتح‌علی شاه) نادرست است.

این گونه می‌نماید که تغییر شکل پرچم‌های ایرانیان از سه‌گوش به چهارگوش (مربع یا مستطیل) در دورهٔ فتح‌علی شاه قاجار رخ داده است.[۵۳]

  • دو پرچم از دورهٔ فتح‌علی شاه که در کتاب «سفر در ایران» (Voyage en Perse) سرهنگ گاسپار دروویل (افسر فرانسوی در خدمت قشون قاجار) آمده است.[۵۴]

  • پرچم ایران در نقاشی‌ای سیاه و سفید اثر شاهزاده الکسیس سولتیکف از ابوالحسن شیرازی سفیر فتح‌علی شاه در حال رهسپاری به روسیه (این اثر سپس‌تر در زمان محمد شاه کشیده شده است.)

  • این نقاشی که زمانی قصر عباس میرزا ولی‌عهد فتح‌علی شاه در تبریز را تزیین می‌نموده است، صحنهٔ پیروزی ایرانیان بر روس‌ها را در نبرد سلطان‌آباد در ۱۳ فوریهٔ ۱۸۱۳ و در خلال جنگ‌های ایران و روس ترسیم می‌کند. پیاده‌نظام ایران در این نبرد درفشی با نشان شیر و خورشید حمل می‌نماید و شیر در این تصویر شمشیری در دست دارد.

دورهٔ محمد شاه قاجار

درفش مثلثی از تابلوی جنگ غوریان اثر احمد ۱۲۶۰ ه‍.ق (دارای متن سفید و از سه طرف حاشیهٔ باریک سبز و در وسط شیر و خورشید زرد بدون شمشیر و تاج)

[۵۵]

لویی دوبو می‌گوید که محمد شاه قاجار (جانشین فتح‌علی شاه) دو پرچم داشته‌است: «یکی با نقش شمشیر علی، که دوزبانه است» و دیگری «با نقش یک شیر خوابیده و خورشیدی که از پشت آن طلوع می‌کند». پرچم دوم پرچم اصلی کشور است.[۵۶] گویا از اواخر دوران فتح‌علی شاه به تدریج دو پرچم شیر و خورشید و ذوالفقار علی با هم تلفیق می‌شوند و شیر که مظهر علی بوده است شمشیر دریافت می‌کند.[۵۷]

در سفرنامهٔ اوژِن فلاندَن در توصیف ارتش ایران در اصفهان می‌نویسد: «پرچمدار کسی را گویند که با خود پرچم می‌برد، این پرچم سرخ‌رنگ و به رویش نشان ایران که شیر و خورشید است قرار گرفته، دستهٔ پرچم به یک دست که علی را منقوش کرده منتهی است. هر دسته چند وکیل و یا آجودان دارد.»[۵۸]

به نوشتهٔ یحیی ذکاء در تابلوی نبرد غوریان اثر «احمد نقاش» که در سال ۱۲۶۰ ه‍.ق در زمان محمد شاه کشیده شده است، پرچم‌هایی سه‌گوش با زمینهٔ سفید و شیر و خورشید در میان آن و لبه‌ای سبزرنگ دیده می‌شود.[۵۹]

در زمان محمد شاه قاجار، ۳ تن از فرزندان حسین‌علی میرزا فرمانفرما (عموی شورشی محمد شاه) به نام‌های رضاقلی میرزا، نجف‌قلی میرزا و تیمور میرزا از ایران خارج شدند و در ۱۲۵۲ ه‍.ق به بریتانیا سفر کردند. در این سفر دریایی هنگامی که از مالت به جبل‌الطارق می‌رفتند بر کشتی انگلیسی حامل آنها پرچم ایران به اهتزاز در آمد.[۶۰] اگر چه از جزئیات این پرچم اطلاعی در دست نیست ولی این نکته اهمیت دارد که برای مخالفان شاه وقت ایران نیز از پرچمی که ایران را نمایندگی کند استفاده شده است.

دورهٔ ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار

پرچم‌های به‌کاررفته در مناسبات دیپلماتیک ایران در عصر ناصری و مظفری

پرچم ایران که در بیشتر سفرهای خارجی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و نیز نمایشگاه‌های جهانی دوران این دو شاه به کار می‌رفت.

بررسی رخدادهای دیپلماتیک و بین‌المللی همچون افراشتن پرچم در سفارتخانه‌های ایران، سفرهای خارجی شاهان قاجار و نمایشگاه‌های بین‌المللی می‌توانند به روشن‌تر شدن طرح پرچم ایران در آن روزگار کمک کنند.

در زمان صدارت امیرکبیر در دورهٔ ناصرالدین شاه قاجار، پرچم شیر و خورشید ایران بر فراز سفارت ایران در لندن برافراشته شد.[۶۱] با این حال، متأسفانه از جزئیات طرح و رنگ چنین پرچمی اطلاعی در دست نیست. پس از برکناری امیرکبیر، هنگامی که بر سر افراشتن پرچم در سفارت ایران در عثمانی میان دو کشور اختلاف دیپلماتیک بروز می‌کند، میرزا آقاخان نوری (صدراعظم ایران در اوایل دورهٔ ناصری و پس از امیرکبیر) در مکاتبه با مصلحت‌گذار (کاردار) وقت ایران در عثمانی مطلبی می‌نویسد که نمایانگر نبود طرح استانداردی از پرچم وقت ایران است. نوری می‌نویسد: «بیدق دولت علیه ایران که در اسلامبول افراشته شد لا اله الی الله، محمد رسول الله، علی اسد الله در آن مسطور است. اگر اولیای دولت بهیه روسیه [و انگلیس] ایراد نمایند که این کلمات باعث بلوای عام خواهد شد، آن مخدوم اظهار نماید که اولیای دولت علیه ایران این کلمات [را] موقوف خواهند داشت. بیدق دولت علیه همان شیر و خورشید و بیرق دولت عثمانی همان ماه و ستاره خواهد بود دیگر و اما عذری و محل ایرادی از برای ایشان باقی نخواهد بود…»[۶۲]

در هنگام نخستین سفر ناصرالدین شاه به بریتانیا، انگلیسی‌ها دقیقاً نمی‌دانستند چه پرچم‌هایی را به عنوان پرچم رسمی و پرچم شاهنشاهی ایران برافرازند و این امر خود موضوع مکاتبات مفصل میان رئیس تشریفات پادشاهی دربار بریتانیا و سفارت آن کشور در تهران شد.[۶۳]

در مجموعهٔ پادشاهی بریتانیا (Royal Collection Trust) نقاشی رژهٔ ارتش بریتانیا در برابر ملکه ویکتوریا و ناصرالدین شاه قاجار در ۱۸۷۳ م (۱۲۹۰ ه‍.ق) اثر «نیکولاس شوالیه» دیده می‌شود. در کنار پرچم پادشاهی بریتانیا، پرچمی شیروخورشیدنشان به همراه تاج بر بالای خورشید و با زمینه‌ای سرخ‌رنگ دیده می‌شود. از آن جا که این پرچم در کنار پرچم پادشاهی بریتانیا در اهتزاز است، این گونه می‌نماید که این پرچم به عنوان پرچم شاهنشاهی ایران به کار رفته است. در همین نقاشی، پرچم‌های شیروخورشیدنشان دیگری با زمینهٔ سفید دیده می‌شوند که در کنار پرچم نیروی دریایی بریتانیا (White Ensign) در اهتزاز اند.

همچنین، در موزهٔ ارمیتاژ روسیه نقاشی‌ای از بازدید ناصرالدین شاه از این کشور در سال ۱۸۷۳ م (۱۲۹۰ ه‍.ق) هست که شاه را سوار بر اسب در کنار الکساندر دوم امپراتور وقت روسیه می‌نمایاند. پرچم ایران در این نقاشی دارای شیر و خورشید بر زمینه‌ای سفیدرنگ است و گرداگرد زمینهٔ سفید آن نوار باریک سبزرنگی دیده می‌شود. مشابه این طرح، در نقاشی‌هایی که از غرفهٔ ایران در نمایشگاه‌های جهانی سدهٔ نوزدهم و آغاز سدهٔ بیستم دیده می‌شوند، یعنی پرچم ایران شیر و خورشیدی در زمینهٔ سفید است و سه یا چهار طرف این زمینهٔ سفید نوار باریکی به رنگ سبز دیده می‌شود. یحیی ذکاء به اشتباه این پرچم لبه‌سبز را تنها متعلق به سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۴ ه‍.ق (دوره‌ای که سفرهای مظفرالدین شاه به اروپا صورت گرفته اند) دانسته است؛ در حالی که بر پایهٔ نقاشی موزهٔ ارمیتاز از چنین پرچمی در سفر ۱۲۹۰ ه‍.ق ناصرالدین شاه هم استفاده شده است.[۶۴]

  • پرچم‌های روسیه و ایران در نقاشی سان دیدن الکساندر دوم روسیه و ناصرالدین شاه در نخستین سفر شاه به اروپا در ۱۸۷۳ م - اثر میخای زیچی

  • پرچم‌های بریتانیا و ایران در نقاشی بازدید ناصرالدین شاه از پارک بزرگ ویندزور بریتانیا در نخستین سفر او به اروپا در ۱۸۷۳ م - اثر نیکولاس شوالیه

  • استقبال امپراتور نیکولای دوم از مظفرالدین شاه در سنت‌پترزبورگ در سومین سفر شاه به اروپا در ۱۹۰۵ م - عکاس: کارل بولا

  • نقاشی‌ای از غرفهٔ ایران در نمایشگاه جهانی ۱۸۷۸ م در پاریس

  • نقاشی‌ای دیگر از غرفهٔ ایران در نمایشگاه جهانی ۱۸۷۸ م در پاریس

  • نقاشی‌ای از غرفهٔ ایران در نمایشگاه جهانی ۱۹۰۰ م در پاریس

  • نقاشی‌ای دیگر از غرفهٔ ایران در نمایشگاه جهانی ۱۹۰۰ م در پاریس

پرچم‌های ایران در کتاب‌های سدهٔ نوزدهم و آغاز سدهٔ بیستم چاپ‌شده در غرب

افزون بر چند پرچم مشکوک بدون شیر و خورشید منسوب به ایران که از جدول‌های سدهٔ هجدهم میلادی گرفته شده اند و پیشتر دربارهٔ آنها توضیح داده شد، چند طرح گوناگون از پرچم شیروخورشیدنشان در کتاب‌ها و جدول‌های پرچم سده‌های نوزدهم و آغاز سدهٔ بیستم دیده می‌شود.

۱. پرچم شیروخورشیدنشان زمینه‌سفید: در کتاب «دریا: داستان هیجان‌انگیز ماجراجویی، مخاطره و قهرمانی‌گری» نوشتهٔ «فردریک ویمپِر» چاپ ۱۸۹۰ م در جدول پرچم‌های دریایی کشورها، پرچم دریایی ایران بدین شکل آمده است.[۶۵] این پرچم همانند پرچم‌هایی است که در نقاشی بازدید ناصرالدین شاه از پارک بزرگ ویندزور بریتانیا در نخستین سفر او به اروپا در ۱۸۷۳ م (اثر نیکولاس شوالیه) در کنار پرچم‌های نیروی دریایی بریتانیا دیده می‌شوند.

۲. پرچم شیروخورشیدنشان در زمینهٔ سفید و دارای باریکهٔ پیرامونی سبز: در «جدول پرچم‌های کشورهای جهان جانسون» چاپ ۱۸۶۸ م که در کتابخانهٔ کنگره با شمارهٔ بازفراوری LC-DIG-pga-03872 نگهداری می‌شود تصویر یکی از سه پرچم ایران بدین گونه آمده است. دو پرچم دیگر همان پرچم‌های مشکوک منسوب به دورهٔ صفوی می‌باشند که فاقد شیر و خورشید اند.[۶۶] در جدول دیگری که متعلق به زمانی میان ۱۸۷۷ تا ۱۸۹۰ م است و در همان کتابخانه با شمارهٔ بازفراوری LC-DIG-pga-07890 نگهداری می‌شود نیز تصویر پرچم ایران بدین گونه آمده است.[۶۷]

۳. پرچم شیروخورشیدنشان در زمینهٔ سفید و دارای لبه‌های سبز و سرخ: در کتاب «پرچم‌های ملت‌های دریایی» چاپ ۱۸۹۹ م از سوی «دپارتمان نیروی دریایی ایالات متحده» تصویر پرچم دریایی ایران بدین گونه آمده است.[۶۸] این پرچم شبیه پرچم کاخ شهرستانک در نقاشی مسعود غفاری می‌باشد.

۴. پرچمی با شیر و خورشید در میان دو شاخه‌برگ در زمینهٔ سفید و چهار لچکی سرخ در چهار گوشه: در کتاب «پرچم‌ها: شرح تاریخ و طرز استفادهٔ آنها» نوشتهٔ «اندرو مک‌جورج» چاپ ۱۸۸۱ م تصویر پرچم ایران بدین گونه آمده است.[۶۹]

  • پرچم دریایی ایران در کتاب «دریا: داستان هیجان‌انگیز ماجراجویی، مخاطره و قهرمانی‌گری» نوشتهٔ «فردریک ویمپِر» چاپ ۱۸۹۰ م

  • پرچم ایران در جدول پرچم‌های کشورهای جهان (تاریخ چاپ میان سال‌های ۱۸۷۷ تا ۱۸۹۰ م می‌باشد)

  • پرچم ایران در جدول پرچم‌های کشورهای جهان جانسون چاپ ۱۸۶۸ م

  • پرچم دریایی ایران در کتاب «پرچم‌های ملت‌های دریایی» چاپ ۱۸۹۹ م

  • پرچم ایران در کتاب «پرچم‌ها: شرح تاریخ و طرز استفادهٔ آنها» نوشتهٔ «اندرو مک‌جورج» چاپ ۱۸۸۱ م

نبود طرحی استاندارد برای پرچم

با بررسی منابع دورهٔ قاجار به این نتیجه می‌رسیم که دست کم تا اواخر دورهٔ ناصرالدین شاه طرح استانداردی از پرچم ایران تدوین نشده بود. وضعیت شیر در نقش شیر و خورشید می‌توانست ایستاده یا نشسته باشد، شمشیربه‌دست باشد یا بی‌شمشیر، دارای عبارت‌های دینی باشد یا نباشد؛ همچنین رنگ‌های پرچم حالت ثابتی نداشتند. حتی همان گونه که پیشتر آمد، میرزا آقاخان نوری در زمان صدارتش در مکاتبه با کاردار ایران در عثمانی عنصر اصلی پرچم ایران را شیر و خورشید دانسته و اظهار داشته که عبارت‌های عربی را می‌توان از پرچم حذف کرد. از سوی دیگر، مکاتبات مفصل میان رئیس تشریفات پادشاهی دربار بریتانیا و سفارت آن کشور در تهران دربارهٔ پرچم ایران پیش از نخستین سفر اروپایی ناصرالدین شاه نیز شاهدی دیگر بر این امر است.

پرچم سه‌رنگ ایران
پرچم سه‌رنگ در نقاشی‌های عصر ناصری

نمونه‌هایی از پرچم سه‌رنگ بر روی کاخ‌های سلطنتی در نقاشی‌هایی از این کاخ‌ها دیده می‌شود. تابلوی آبرنگ محمود خان ملک‌الشعرا از چشم‌انداز پشت‌بام‌های کاخ‌های سلطنتی داخل ارگ و کوه البرز به سال ۱۲۸۲ ه‍.ق دارای پرچم سه‌رنگ است به گونه‌ای که شیر و خورشید در نوار سفید جای دارد و نوارهای سبز و سرخ که باریک‌تر از نوار سفید اند به ترتیب در بالا و پایین پرچم جای دارند. در نقاشی کاخ شهرستانک اثر مسعود غفاری به سال ۱۲۸۸ ه‍.ق نیز شیر و خورشید بر زمینه‌ای سفیدرنگ جای دارد و نوارهایی سبزرنگ در لبهٔ بالایی و نیز لبهٔ میلهٔ پرچم و نوارهایی سرخ‌رنگ در لبهٔ پایینی و لبهٔ مقابل میلهٔ پرچم نقاشی شده است. نقاشی همین کاخ اثر کمال‌الملک به سال ۱۳۰۴ ه‍.ق نیز چنین پرچمی را می‌نمایاند[۷۰] ولی در این نقاشی اخیر، شیر و خورشید در زمینه‌ای سفیدرنگ است و نوار بالایی سرخ‌رنگ و نوار پایینی سبزرنگ می‌باشد و بنابراین وارونهٔ رنگ‌های کنونی پرچم ایران است.

پرچم‌های سه‌رنگ دورهٔ ناصری در کتاب «کُرّاسهٔ اَلمَعی»

در جلد چهارم کتاب کُرّاسهٔ اَلمَعی نوشتهٔ غلامحسین افضل‌الملک توضیح و تفسیر ۱۱ بیرق و عَلَم اواخر روزگار ناصرالدین شاه آمده است. این یازده پرچم عبارت اند از: ۱. عَلَم کاویان ۲. بیرق فوج پیاده ۳. بیرق توپخانه ۴. بیرق توپچی ۵. بیرق سوار ۶. بیرق عزا ۷. بیرق سوارهٔ قزاق ۸. بیرق دولتی و سلطنتی ۹. گونه‌ای دیگر از بیرق دولتی و سلطنتی ۱۰. عَلَم تعزیه ۱۱. بیرق قاپوق[۷۱]

هر دو پرچم ۸ و ۹ در این کتاب به ترتیب از بالا به پایین دارای سه رنگ سبز، سفید و سرخ بودند و تفاوت آنها در این بود که در پرچم شمارهٔ ۸ نوار سفید پهن‌تر بود شیر و خورشید بر آن نقش می‌بست ولی در پرچم شمارهٔ ۹ نوارهای سبز، سفید و سرخ هم‌اندازه بودند و شیر و خورشید بر روی هر سه رنگ جای می‌گرفت.

یحیی ذکاء احتمال داده که سال دقیق تقریر، نقاشی و کتابت کتاب کرّاسهٔ المعی ۱۳۰۶ ه‍.ق باشد.[۷۲]

  • بازسازی بیرق مخصوص به ابنیه و عمارات سلطنت و سربازخانه‌ها و بنادر و هر چه متعلق به دولت و سلطنت است. (بیرق نمرهٔ هشتم کتاب «کُرّاسهٔ اَلمَعی» مربوط به اواخر دورهٔ ناصرالدین شاه)[۷۳]

  • بازسازی بیرقی دیگر که بالای ابنیهٔ دولتی و سلطنتی افراشته می‌شود. (بیرق نمرهٔ نهم کتاب «کُرّاسهٔ اَلمَعی» مربوط به اواخر دورهٔ ناصرالدین شاه)[۷۴]

تعبیر رنگ‌های پرچم سه‌رنگ

اینکه این سه رنگ با چه تعبیری در آن زمان انتخاب شده‌است محل اختلاف نظر است؛ ولی انتخاب رنگ‌های سبز و سفید بی‌ارتباط با سنت‌های شیعی و اسلامی نبوده و سرخ نشان دهنده قدرت نظامی بوده‌است.[۷۵] بعدها نشان پرچم تعبیری منطقی بدین صورت یافت که رنگ سبز به عنوان نشان اسلام، رنگ سفید نشان صلح و سرخ نشان رشادت و دلاوری تفسیر شد.[۷۶]

پرچم‌های دریایی ایران پیش از انقلاب مشروطه

نخستین بار در زمان امیرکبیر برای کشتی‌های دولتی ایران نشان شیر و خورشید و برای کشتی‌های تجاری ایران نشان اژدها تعیین شد.[۷۷]ادوارد استاک در کتابش «شش ماه در ایران» (به انگلیسی: Six months in Persia) چاپ ۱۸۸۲ م پرچم شناورهای ایرانی‌ای که در مسقط لنگر انداخته بودند را ذوالفقاری سفید در زمینه‌ای سرخ توصیف می‌کند[ث] ولی در پانویس می‌آورد که پرچم‌های شناورهای اندک‌شمار ایران در دریای مازندران شیروخورشیدنشان بوده اند.[۷۸]غلامحسین افضل‌الملک در کتاب «کُرّاسهٔ اَلمَعی» در هنگام توصیف بیرق نمرهٔ هشتم (پرچم ویژهٔ ساختمان‌های پادشاهی و سربازخانه‌ها و بندرها و هر چه متعلق به دولت و پادشاهی است و پردهٔ مربعی سفیدرنگی با لبه‌ای سبز در بالا و لبه‌ای سرخ در پایین و منقش به شیر و خورشید بوده است) آورده که: «شاید بیرق کشتی پرسپولیس هم همین قسم باشد.»[۷۹] این در حالی است که ژنرال انریکو آندرئینی افسر ایتالیایی در خدمت دولت ایران در گزارشی به تاریخ ۷ سپتامبر ۱۸۸۵ پس از شرح خرید کشتی پرسپولیس دربارهٔ پرچم‌های تازهٔ دریایی آن روزگار آورده است که: «اینک دولت ایران یک پرچم دریایی به شرح زیر انتخاب کرده است: پرچم تجارت، سفید با نوارهای قرمز و سبز در بالا و پایین پرچم و نوار قرمزی در وسط. پرچم جنگ، با همان طرح و شیر زردرنگ ایستاده‌ای در وسط در حالی که شمشیری در یک پنجه و خورشیدی در پشت دارد. پرچم شاهی، شبیه پرچم جنگ به اضافهٔ تاج سلطنتی میان شیر و تیرک و زیر آن اسم شاه که اطراف آن را دو شاخهٔ غار و بلوط گرفته اند.»[۸۰] توصیف آندرئینی از ترتیب رنگ‌ها وارونهٔ پرچم کنونی ایران است.

پرچم‌های متفرقه

پرچم سه گوش قاجاری مربوط به اواسط قرن نوزدهم؛ ابعاد پرچم ۳٫۶ در ۲٫۰۳ متر می‌باشد. در حاشیه پرچم آیه‌های قرآنی و توسل به معصومین حک شده‌است.

[۸۱]

در موزه‌های عمومی و کلکسیون‌های شخصی نیز پرچم‌هایی از دوران قاجار دیده می‌شوند که باید دربارهٔ بررسی کارکرد آنها در آن روزگار احتیاط کرد. کارکرد آنها می‌توانسته ملی، مذهبی، نظامی و … باشد.

پرچم ایران در دوران پادشاهی مشروطه

پیش از پادشاهی پهلوی‌ها

در آغاز جنبش مشروطیت عده‌ای کوشیدند پرچم‌هایی سرخ‌رنگ را معمول کنند؛ ولی سرانجام اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطه پرچم سبز و سفید و سرخ و نشان شیر و خورشید را رسمی کرد.[۸۲] متن اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطیت (مصوب مهر ۱۲۸۶ ه‍.خ) چنین است: «الوان رسمی بیرق ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است.»

دو پرچم از آغاز دوران مشروطیت:
سمت چپ با توجه به تاریخچهٔ تغییرات و و تحولات درفش… (۴) نوشتهٔ یحیی ذکاء بازسازی شده است. در «رسملی قاموسِ عثمانی» این پرچم افزون بر شیر و خورشید دارای تاج نیز می‌باشد و به عنوان پرچم دولتی ایران معرفی شده است.
سمت راست بازسازی پرچم مدنی ایران در «رسملی قاموسِ عثمانی» چاپ ۱۳۳۰ ه‍.ق

در آغاز دوران مشروطه، پرچمی با زمینهٔ سفید و دو لبهٔ سبز و سرخ معمول گردید که به‌زودی کنار گذاشته شد.[۸۳] در «رسملی قاموسِ عثمانی» چاپ ۱۲۹۱ ه‍.خ (۱۳۳۰ ه‍.ق) دو پرچم دولتی و مدنی از ایران ترسیم شده است که هر دو دارای دو لبهٔ سبز و سرخ در سه سوی پرچم (همهٔ جهت‌ها به جز میلهٔ پرچم) اند و تفاوت آنها در نشان شیر و خورشید است که فقط در پرچم دولتی دیده می‌شود.[۸۴]

پرچم‌های ایران در سال ۱۹۱۷ م (دوران پادشاهی احمد شاه قاجار) در کتاب «پرچم‌های جهان» نشر «جامعهٔ جغرافیایی ملی» ایالات متحدهٔ آمریکا

به‌زودی قرارگیری رنگ‌های پرچم به شکل امروزی در می‌آید، پرچم مدنی فاقد شیر و خورشید و پرچم دولتی همراه شیر و خورشید طراحی می‌گردد. در پرچم نظامی ایران هم شیر و خورشید میان شاخه‌های زیتون و بلوط قرار می‌گیرند و بر بالای خورشید تاج نهاده می‌شود. پرچمی فیروزه‌رنگ نیز به عنوان پرچم شاهنشاهی طراحی می‌گردد. نمونهٔ چنین پرچم‌هایی در کتاب «پرچم‌های جهان» نشر «جامعهٔ جغرافیایی ملی» ایالات متحدهٔ آمریکا در سال ۱۹۱۷ م (دوران پادشاهی احمد شاه قاجار) منتشر می‌گردد.[۸۵]

پرچم دورهٔ پهلوی

در زمان رضا شاه پهلوی پرچم مشروطه حفظ شد با این تفاوت که شیر با چهرهٔ واقعی‌تری ترسیم می‌شد و دیگر خورشید به صورت زنانه ترسیم نمی‌گردید و خورشید تنها دارای انواری بود. در این زمان در بسیاری از موقعیت‌ها نظیر استفاده‌های نظامی پرچم دارای تاج پهلوی نیز بوده‌است.

در همین زمان واژه‌های مصطلح در زبان فارسی شامل دِرَفش (پارسی)، عَلَم (عربی) و بیرق (ترکی)[۸۶] با واژه پرچم جایگزین شدند.[۸۷] این واژه به مرور زمان، به حکم اطلاق جزء بر کل، بر خود درفش نیز اطلاق شده و نخستین فرهنگستان ایران کاربرد آن را به همین معنی و به جای علم و بیرق تأیید کرده‌است.[۸۸] این اقدام اعتراض نافرجام بعضی فرهیختگان از جمله ابراهیم پورداوود را دربرداشت.

در دورهٔ پهلوی نیز استفاده از سه نسخه از پرچم سه‌رنگ ایران (دولتی، مدنی [civil یا به غلط ملی] و نظامی) ادامه یافت:[۸۹][۹۰][۹۱][۹۲]

  • پرچم با علامت شیر و خورشید: از سه رنگ برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل می‌شد به نحوی که سبز در بالا، سفید در میان و سرخ در پایین قرار می‌گرفت. علامت شیر و خورشید در وسط پرچم و روی بخش سفید جای داشت.
  • پرچم بدون علامت شیر و خورشید: از سه رنگ برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل می‌شد به نحوی که سبز در بالا، سفید در میان و سرخ در پایین قرار می‌گرفت. این پرچم فاقد علامت شیر و خورشید بود. این پرچم برای مدتی «پرچم ملی» خوانده می‌شد که مورد اعتراض برخی از پژوهشگران همچون یحیی ذکاء قرار داشت. در مقرره‌های هیئت دولت منوچهر اقبال در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ نیز نامی از پرچم ملی نیامده است.
  • پرچم نظامی: از سه رنگ برابر سبز و سفید و سرخ تشکیل می‌شد به نحوی که سبز در بالا، سفید در میان و سرخ در پایین قرار می‌گرفت. علامت آن به این صورت بود که یک تاج پهلوی در بالای شیر و خورشید نقش می‌بست و گرداگرد شیر و خورشید، یک شاخهٔ بلوط و یک شاخهٔ زیتون قرار داشت به‌طوری‌که از پایین به شکل پاپیون زده شروع و به سمت بالا باز می‌شد. در مقررهٔ هیئت دولت منوچهر اقبال به اشتباه سخن از برگِ خرما (پالم) رفته بود. یحیی ذکاء به این اشتباه اشاره کرده‌است.

۴:۷

پرچم ایران با طراحی مدرن شیر و خورشید در دههٔ ۱۳۵۰

استانداردسازی پرچم‌های ایران در دورهٔ پادشاهی مشروطه

پس از انقلاب مشروطه کوشش‌هایی در جهت استانداردسازی پرچم ایران صورت پذیرفت.

استانداردسازی شیر و خورشید: در مقرره‌ای به تاریخ ۱۲ شهریور ۱۲۸۹ ه‍.خ جزئیات علامت شیر و خورشید شامل نحوهٔ رسم دم شیر (مانند حرف S ایتالیک)، محل و اندازهٔ شیر، شمشیر و خورشید توصیف شد.[۹۳]

در انتهای مقالهٔ «شیر و خورشید: نشان رسمی دولت ایران» نوشتهٔ «ابراهیم مکلا» تصویرهای گوناگونی از نقوش شیر و خورشید گرد آورده شده اند. مطابق نوشته‌های زیر یکی از این تصویرها، این گونه می‌نماید که این تصویر متعلق به «دستورالعمل بیرقهای دولت علیه» باشد که به منظور استانداردسازی شکل پرچم وقت ایران تهیه شده است. تاریخ این آیین‌نامه مشخص نیست. برابر این دستورالعمل ترتیب سه رنگ پرچم مطابق وضعیت کنونی آن است، شیر و خورشید درشت ترسیم می‌گشته است به گونه‌ای که بر روی هر سه نوار سبز و سفید و سرخ جای می‌گرفته است، در زیر پای شیر هیچ چیزی ترسیم نمی‌شده است، شیر به صورت سه‌رخ نقاشی می‌شده است و چهره‌ای اریب درون خورشید کشیده می‌شده است.[ج][۹۴]

در مقرره‌ای به تاریخ ۱۳۳۶ چنین آمده‌است:[۹۵] «نقش شیر و خورشید به رنگ زرد طلایی در وسط پرچم روی قسمت سفید و به قسمی رسم می‌شود که سر شیر به طرف چوب پرچم و شمشیر به‌طور عمودی در دست شیر قرار گرفته و پای شیر به طرف رنگ قرمز باشد. در یک روی پرچم که سر شیر به طرف چپ بیننده است، شمشیر در دست راست شیر است و نگاه شیر متمایل به چپ و دم شیر به شکل حرف S ایتالیک [است] و یک خم به طرف بالا دارد. در روی دیگر پرچم عکس این وضع خواهد بود؛ یعنی شمشیر در دست چپ شیر است و نگاه شیر متمایل به راست و دم شیر وارونهٔ حرف S ایتالیک است و شیر و خورشید دو روی پرچم باید برهم منطبق باشد. زیر پای شیر از امتداد شمشیر تا نقطهٔ تقاطع عمود فرضی که از آخرین نقطهٔ دم شیر فرود آید متناسب با ابعاد تصویر، خط مستقیمی رسم می‌شود.» در مقرره‌ای دیگر به تاریخ ۲۵ بهمن ۱۳۳۷ شیر و خورشید به جای خط افقی بر روبانی تاخورده جای داده می‌شود. به گفتهٔ یحیی ذکاء در ۱۳۴۴ کمیسیونی در «مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران» تشکیل شد که برای پرچم ایران استانداردهایی را تدوین نماید. بار دیگر در این استاندارد، تکیه‌گاه شیر، یک خط (به جای روبان تاخورده) توصیف شد.[۹۶] سرانجام نیز در دههٔ ۱۳۵۰، طراحی مدرنی از شیر و خورشید رسمیت یافت و بر اسناد دولتی و پرچم‌ها نقش بست.[۹۷]

تناسب پهنا به درازای پرچم: در مقرره‌ای به تاریخ ۱۳۱۴ قطع (تناسب پهنا به درازای) پرچم‌های دولتی، ملی و نظامی بر زمین ۲ به ۳ و بر کشتی‌ها ۱ به ۳ تعیین گردید.[۹۲] در مقرره‌های دیگری به تاریخ ۱۴ دی و ۸ بهمن ۱۳۳۶ تناسب پهنا به درازای پرچم‌های ایران بر زمین و بر کشتی‌ها ۱ به ۱٫۷۵ (یا همان ۴ به ۷) تعیین شد که این تناسب در پرچم کنونی ایران نیز رعایت می‌شود.[۹۵][۹۸]

پرچم جمهوری اسلامی ایران

صادق طباطبایی در نشستی خبری با مطبوعات دربارهٔ همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی، اسفند ۱۳۵۷

نخستین نشان جمهوری اسلامی ایران بر روی دو اسکناس قدیمی

نخستین پرچم جمهوری اسلامی ایران هنگام سخنرانی

ابوالحسن بنی‌صدر

در سال ۱۳۵۸ و پیش از تصویب نشان کنونی جمهوری اسلامی

در نخستین روزهای پس از پیروزی انقلاب، دولت موقت از پرچم شیروخورشیدنشان استفاده می‌کرد. برای نمونه در تصاویر دیدار یاسر عرفات با سران دولت موقت، پرچم شیروخورشیدنشان دیده می‌شود. اندکی بعد، در ۱۰ اسفند ۱۳۵۷، سید روح‌الله خمینی خواستار برچیده شدن نشان شیر و خورشید شد.[۹۹] علی‌رغم این سخنرانی تا مدتی دولت موقت همچنان به استفاده از پرچم شیروخورشیدنشان ادامه داد ولی سرانجام این دولت مسابقه‌ای عمومی برای طراحی نشان جمهوری اسلامی برگزار کرد. اگرچه نشان کنونی جمهوری اسلامی اثر حمید ندیمی نیز به این مسابقه ارسال شد، ولی نشان دیگری اثر صادق تبریزی که خورشیدی با ۲۲ ستاره و ۸ مشت گره‌کرده بود، در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۵۸ از سوی شورای انقلاب پذیرفته شد و با افزوده شدن الله اکبر در وسط آن بر روی پرچم ایران نقش بست.[۱۰۰][۱۰۱] همچنین این نشان بر روی اسکناس‌های اول انقلاب چاپ شد.[۱۰۲] رسمیت این نشان چندان به درازا نکشید. نشان کنونی جمهوری اسلامی ایران در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۵۹ به تصویب شورای انقلاب و در ۱۹ اردیبهشت همان سال به تصویب سید روح‌الله خمینی رسید.[۱۰۳][۱۰۲]پس از طراحی نشان، نوبت به طراحی کل پرچم رسید که مطابق قانون اساسی می‌بایست دارای الله اکبر می‌بود. این وظیفه نیز به حمید ندیمی سپرده شد. وی در آغاز طراحی‌ای از الله اکبر ارائه داد که به علت این که برخی این طراحی را شبیه به حروف لاتین usa می‌پنداشتند رد شد و طراحی دوم ندیمی پذیرفته گردید.[۱۰۲] طبق مصوبهٔ شورای انقلاب و تأیید رهبر وقت جمهوری اسلامی، می‌بایست نشان جمهوری اسلامی ایران به رنگ سبز می‌بود؛ اما ابوالحسن بنی‌صدر در ابلاغ مصوبهٔ شورا، این نظر را عوض کرد و رنگ آرم را قرمز تعیین نمود که در نهایت نیز همین رنگ اجرا و عمومی شد.[۱۰۳]

با وجود این تحولات، نشان شیر و خورشید تا سال ۱۳۵۹ بر روی برخی اسناد دولتی به کار می‌رفت که اعتراض سید روح‌الله خمینی را در ۶ تیر ۱۳۵۹ برانگیخت.[۱۰۴] وی در ۷ تیر همان سال برای تغییر نشان‌ها و آرم‌های شاهنشاهی مهلتی ۱۰ روزه تعیین کرد.[۱۰۵] پرچم کنونی جمهوری اسلامی ایران در ۱۵ تیر ۱۳۵۹ از سوی شورای انقلاب تصویب شد.[۱۰۶]

  • دولت موقت در آغاز کار، پرچم شیر و خورشید را همچنان به کار می‌بُرد.

  • نخستین پرچم جمهوری اسلامی ایران از ۱۰ بهمن ۱۳۵۸ تا ۱۵ تیر ۱۳۵۹

  • پرچم جمهوری اسلامی ایران از ۱۵ تیر ۱۳۵۹ تا کنون

این پرچم، بیانگر اسلامی بودن حکومت است.[۱۰۷] در اصل هجدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال ۱۳۵۸ (۱۹۷۹ میلادی) در مورد پرچم رسمی کشور آمده‌است که

پرچم رسمی ایران به رنگهای سبز و سفید و سرخ با علامت مخصوص جمهوری اسلامی و شعار «الله اکبر» است.

— قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، 

[۱۰۸]

ویژگی‌های پرچم رسمی ایران

هر یک از ویژگی‌های پرچم نشانگر یکی از ارزش‌هایی است که انقلاب اسلامی ایران، مبتنی بر آن‌ها به پیروزی رسیده‌است.[۱۰۷]

شورای انقلاب، در تاریخ ۱۳۵۹/۰۴/۱۵ با ابلاغ ویژگی‌های کلی پرچم، اعلام کرد که مشخصات هندسی و فنی پرچم با رعایت استانداردهای ابلاغی مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران باشد.[چ][۱۰۶] این مؤسسه در ۱۳۹۵ به «سازمان ملی استاندارد ایران» تحول یافت.[۱۰۹] نخستین استاندارد پرچم در ۱۳۵۹ تدوین شد که دو بار در سال‌های ۱۳۸۳ و ۱۳۹۵ بازنگریسته شد.[۱۱۰][۱۱۱]

در نهایت ویژگی‌های فعلی پرچم رسمی کشور، ابلاغی از سوی سازمان ملی استاندارد ایران، به شکل زیر می‌باشد (ابلاغی ۱۳۵۹، بازنگریستهٔ ۱۳۸۳ و ۱۳۹۵):[۱۰۷]

  1. پرچم به ترتیب عمودی از سه رنگ مساوی سبز، سفید و سرخ تشکیل شده‌است.
  2. علامت مخصوص جمهوری اسلامی ایران، به رنگ سرخ در وسط پرچم قرار می‌گیرد.
  3. شعار اللّه اکبر، به نشانهٔ ۲۲ بهمن (روز بیست و دوم از ماه یازدهم سال هجری شمسی)، یازده بار به صورت نواره در مرز رنگ سبز با رنگ سفید و یازده بار به صورت نواره در مرز رنگ سرخ با رنگ سفید (در مجموع ۲۲ بار) و به خطّ بنّایی (یعنی همان خطی که شعار اللّه اکبر بر بالای مناره‌های مساجد با آن نوشته می‌شود) تکرار می‌گردد.
  4. حرف الف «الله اکبر» در نوارهٔ بالا در زیر کلمه و در نوارهٔ پایین در بالای کلمه به‌طور افقی و در مرز رنگ سفید با سرخ و سبز قرار می‌گیرد.
  5. لابه‌لای حروف الله اکبرهای فوقانی، به رنگ سبز، و الله اکبرهای تحتانی، به رنگ سرخ پر می‌شود.
  6. نسبت طول به عرض پرچم، هفت به چهار است.
  7. میلهٔ پرچم، به رنگ اکلیل نقره و قطر آن دو تا چهار سانتی‌متر و درازای آن، سه برابر عرض پرچم می‌باشد. در بالای میله و بلافاصله بعد از پرچم، یک قبّه (گوی) قرار داده می‌شود که نسبت قطرِ گوی به قطرِ میله، برابر سه به دو می‌باشد. طناب مورد استفاده برای پرچم، باید از جنس نایلون و حداقل قطر یک سانتی‌متر باشد. اگر پرچم در میدان‌ها نصب شود، اندازهٔ میله نسبت به اندازهٔ میدان متغیر است.[۱۰۷]

نشان الله سرخ رنگ که در مرکز پرچم جمهوری اسلامی ایران درج می‌گردد، عبارت لا اله الا الله می‌باشد.[۱۱۲]

در آخرین اصلاح استاندارد پرچم ایران آمده‌است که رنگ‌ها، علامت مخصوص و شعار الله اکبر با تمام مشخصات آن باید در هر دو روی پارچهٔ پرچم مشخص شود؛ ولی در صورت یک‌لایه بودن پرچم، برعکس بودن نوشته‌ها در طرف دیگر پرچم مانعی ندارد.[۱۱۱] متأسفانه مشخص نشده‌است که روی پرچم آن سویی است که میله در سمت چپ آن قرار می‌گیرد یا آن سویی که میله در سمت راست آن جای دارد.

برخی از ویژگی‌های فنی پرچم

  1. پارچهٔ پرچم باید سادهٔ تاری و پودی و از جنس نخ پنبه ایِ خالصِ سفید و مرسریزه شده یا ترکیبی از پنبه، پلی استر، ویسکوز - پلی استر (با نسبت ۳۵–۶۵ درصد) بافته شود. پارچهٔ پرچم را می‌توان از ابریشم یا پشم نیز بافت ولی نباید از ویسکوز خالص بافته شود.
  2. همهٔ پرچم‌ها به جز پرچم‌های رومیزی و تشریفاتی باید یک لایه باشند.
  3. تمامی پرچم‌ها باید یک تکه باشند، به استثنای پرچم‌هایی که طولی بیش از ۱٫۴ متر دارند؛ که در این صورت نیز درز نباید روی نشان رسمی و نوشته قرار گیرد.[۱۰۷]

رنگ‌های پرچم ایران

استاندارد رنگ‌های پرچم ایران در تارنمای تخصصی «پرچم‌های جهان»:

  • قرمز: Pantone 186 c یا CMYK (%) C 0 – M90 – Y 80 – K 5
  • سبز: Pantone 355 c یا CMYK (%) C 100 – M 0 – Y 95 – K 5

ترکیب رنگ‌ها

طراحان پرچم

طراح اصلی پرچم جمهوری اسلامی ایران، حمید ندیمی است؛ لکن یک کمیسیون نوزده نفره با اعضای زیر ویژگی‌های پرچم را تعیین کرده‌اند:[۱۰۷]

ردیف نام نام خانوادگی سمت
۱ حمید ندیمی طراح پرچم - رئیس کمیسیون
۲ محمد حقیقت کش دکترای نساجی - نایب رئیس کمیسیون
۳ جهانگیر آزادگان نمایندهٔ چیت‌سازی تهران
۴ محمد ابوذری نمایندهٔ صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران
۵ مجید بهرامی نمایندهٔ وزارت کشور
۶ فیروز تقوی کارشناس مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران
۷ حسن جعفر زادهٔ قاضی نمایندهٔ وزارت صنایع و معادن
۸ محمدعلی سپاه منصور نمایندهٔ کارخانهٔ فخر ایران
۹ پرویز سبحانی سرگرد ارتش - فرماندهی لجستیکی - مدیریت یکنواخت‌سازی ارتش جمهوری اسلامی ایران
۱۰ کامبیز کیهانی سرهنگ ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران
۱۱ یعقوب حاج آخوندی سروان انتظامی - معاونت لجستیکی ژاندارمری جمهوری اسلامی ایران
۱۲ شیرین صور اسرافیل کارشناس مسئول مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران
۱۳ رضا کرباسیان کارشناس مسئول مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران
۱۴ محمدمهدی نجفی نمایندهٔ مؤسسهٔ ایران اسکرین
۱۵ مسعود هانی مدیر برنامه‌ریزی نساجی مازندران
۱۶ مسعود هندی نمایندهٔ شرکت ایران هوخست
۱۷ عباس وکیل روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
۱۸ فخری طالبی رجبی دبیر کمیسیون - کارشناس مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران[۱۰۷]

احترام به پرچم

در سال ۱۳۱۶ مقررهٔ خاصی تصویب شد که تمام مردم را موظف به ادای احترام به پرچم رسمی کشور می‌کرد. مثلاً تصریح می‌کرد که اگر فردی به هشت قدمی پرچم برسد، باید با احترام حرکت کند و سپس به صورت صاف بایستد و با برداشتن کلاه، به پرچم ادای احترام کند؛ ویا افرادی که لباس رسمی به تن دارند، سلام نظامی دهند. ویا اگر پرچم از مقابل فرد نشسته‌ای حرکت داده می‌شود، آن فرد باید به احترام پرچم بایستد. این مقرره هنوز هم وجود دارد و معتبر است.[ح][۱۱۳]

مقررات خاص دیگری برای احترام به پرچم و حفظ شدن آن در کشور وجود دارند:

  • در کلیه مصاحبه‌های تصویری مقامات، در داخل یا خارج از کشور، باید پرچم رسمی ایران وجود داشته و در معرض دید باشد.
  • پرچم با بهترین کیفیت و در مناسب‌ترین مکان کلیه ادارات و مؤسسات نصب شود.
  • در مراسم صبح گاهی مدارس، پرچم به اهتزاز درآید.
  • در کلیه مراسم مشهور، مثل ۲۲ بهمن، پرچم در مکان‌های مناسب نصب شود.
  • شکل پرچم و سرود ملی به دانش آموزان آموزش داده شود.[۱۱۴]

نیمه‌افراشتن پرچم

در سال ۱۳۶۹، معاون اول رئیس‌جمهور دستور داد که در هفتهٔ عزای عمومی که به مناسب اولین سالگرد ارتحال روح‌الله موسوی خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، برگزار شده بود، پرچم رسمی کشور به صورت نیمه‌افراشته در آید.[۱۱۵][خ][۱۱۶]

بعدها، طبق دستور معاون اول رئیس‌جمهور، نظر به این که پرچم ایران، متضمن عبارت «اللّه» و «لا اله الّا اللّه» و «اللّه اکبر» است؛ و با توجه به قداست کلمهٔ الله هیچ‌کس حق نیمه‌افراشتن پرچم رسمی کشور را در ایام سوگواری و عزاداری ندارد. طبق این بخشنامه، در سوگواری‌ها می‌توان پرچم سیاه در کنار پرچم رسمی کشور به اهتزاز درآورد.[د][۱۱۲]

در عمل چندان به چنین بخشنامه‌ای توجه نشد و گهگاه در سوگواری‌ها پرچم به صورت نیمه‌افراشته درمی‌آمد. برای نمونه در مراسم پارالمپیک ۲۰۱۶ ریودوژانیرو، در پی مرگ دلخراش بهمن گلبارنژاد دوچرخه‌سوار ایرانی، پرچم ایران نیمه‌افراشته گردید[۱۱۷] و رسماً هم در ۶ بهمن ۱۳۹۵، طی بخشنامهٔ معاون اول رئیس‌جمهور، ممنوعیت نیمه‌افراشتن پرچم ایران لغو شد.[۱۱۸]

نگارخانه

  • پرچم‌های ایران به عنوان المان شهری

  • پرچم ایران بر سردرِ مدرسه‌ای

  • پرچمِ بزرگ ایران، خیابان آزادی، تهران

  • پرچم-نقشهٔ ایران

جستارهای وابسته

یادداشت

  1. ↑ Vlaggenboek met 140 bladen met vlaggen uit Europa, Noord-Afrika, Nabije en Verre Oosten
  2. ↑ The Persian Banner ... is, A, Bloody Sword with a double Point, in a White Field, and is always carried next the Emperor's Person
  3. ↑ در سال ۲۰۱۳ کلکسیون این موزه از دژ کرونبورگ (Kronborg) به ساختمان دیگری در همان نزدیکی منتقل شد و «موزهٔ دریانوردی دانمارک» (به انگلیسی: M/S Maritime Museum of Denmark) نامیده شد.
  4. ↑ The two imperial standards were placed on the right of the square already mentioned: one of them was in stripes of red, blue, and white, and the other of red, blue, white, and yellow, without any other ornament: though the old standards required 12 men to move them, the SHAH lengthened their staffs, and made them yet heavier; he also put new colours of silk upon them, the one red and yellow striped, the other yellow edged with red: they were made of such an enormous size, to prevent their being carried off by the enemy, except by an entire defeat. The regimental colours were a narrow slip of silk, sloped to a point, some were red, some white, and some striped: …
  5. ↑ ممکن است او در توصیف رنگ‌ها دچار اشتباه شده باشد یا در حین چاپ اشتباهی رخ داده باشد؛ چرا که چنین پرچمی با زمینهٔ سفید و ذوالفقار سرخ در دورهٔ صفویان و نادر شاه نیز بوده است.
  6. ↑ متن دستورالعمل یادشده بدین ترتیب است: «بر حسب امر اعلیحضرت شاهنشاهی دستورالعمل بیرقهای دولت علیه از اینقرار است بیرق ایران عبارت از سه رنگ خواهد بود یعنی از سبز و سفید و قرمز سبز در فوق سفید در وسط قرمز در پائین و باید عرض هر سه مطابق یکدیگر باشد شیر و خورشید بیرق باید باندازه باشد که نوک اشعه بلند و سر شمشیر در قسمت سبز و پنجه و تقریبا نصف پای شیر در قسمت قرمز باشد در زیر پای شیر نقش خارجی از قبیل زمین و سبزه و غیره لازم نیست نگاه شیر باید قدری تند و باهیبت بوده و صورت آن نباید بطرف چپ یا بصورت شخص ناظر گردیده بلکه باید تا اندازهٔ بطرف جلو متمایل باشد شمشیر باید خمیده و قوسی باشد و نوک آن بایستی از سر شیر تجاوز نماید نصف صورت خورشید در روی پشت شیر و نصف دیگر در روی گردن بوده و بنابراین قدریهم مایل باشد اشعهٔ خورشید نباید بهم متصل باشد بلکه باید از هم جدا و طول آنها بسه درجه قسمت شده مطول آنها وسط و جنبین آن کوتاه‌تر بوده بهمین ترتیب تا نیم‌دایره تمام شود رنگ شیر و خورشید و شمشیر باید مانند موهای شیر مایل بزردی باشد»
  7. ↑ شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران در جلسه مورخ ۱۳۵۹/۰۴/۱۵ تصویب نمودند که پرچم رسمی ایران طبق اصل هیجدهم قانون اساسی به رنگهای سبز و سفید و سرخ با علامت مخصوص جمهوری اسلامی ایران و شعار «الله‌اکبر» و با مشخصات زیر باشد: ـ علامت مخصوص جمهوری اسلامی ایران به رنگ سرخ در وسط پرچم قرار می‌گیرد. ـ شعار الله اکبر به رنگ سفید و با خط کوفی بنّایی (یعنی همان خطی که شعار الله‌اکبر را بر مناره‌های مساجد اسلامی نقش می‌کند) تکرار می‌شود. ـ شعار «الله‌اکبر» به نشانه بیست و دوم بهمن روز پیروزی انقلاب، بیست و دوبار به صورت حاشیه در مرز رنگ سبز و سفید و سرخ و سفید تکرار می‌گردد (یازده بار در رنگ سبز و یازده بار در رنگ سرخ).
  8. ↑ اطلاعات پایه مقرره:آخرین وضعیت: معتبر؛ تاریخ تصویب:۱۳۱۶/۱۲/۰۹ مقرراتی که راجع به طرز احترامات از طرف اشخاص غیرنظامی در موقع تلاقی با پرچم‌های ارتش شاهنشاهی وضع شده ذیلاً خاطرنشان می‌شود: ۱ـ پرچمی که باید از طرف عموم مورد احترام واقع گردد عبارت است از پرچم واحدهای ارتش در صورتی‌که از جلد خارج و پرده آن باز باشد (پرچم افراشته) این پرچم در جلو واحدهای مسلح نظامی حرکت و در طرفین آن دو نفر افسر بحالت شمشیرکش حرکت می‌نمایند. ۲ـ اشخاصی که دارای لباس رسمی ملیله دوزی هستند در موقع تلاقی با پرچم رو بسمتی که پرچم حرکت می‌کند بحالت خبردار ایستاده و با سلام نظامی اداری احترام می‌نمایند. ۳ـ سایر اشخاصی که لباس رسمی غیرملیله دوزی دارند از قبیل قضات عدلیه- استادان دانشگاه و همچنین مأمورین شهرداری با سایر ادارات که دارای لباس مخصوص متحدالشکل هستند و سایر مردم در موقع تلاقی با پرچم باید روبطرفی که پرچم حرکت می‌کند بحالت احترام ایستاده کلاه را از سر بردارند. ۴ـ در صورتی‌که اشخاصی سوار اسب باشند اسب را بسمتی که پرچم حرکت می‌کند نگاهداشته با برداشتن کلاه ادای احترام می‌نمایند. ۵ ـ اشخاصی که سوار سایر وسائط نقلیه باشند از قبیل اتومبیل و درشکه پیاده شده و ادای احترام می‌نمایند (رانندگان وسائط نقلیه در محل خود بحالت نشسته کلاه را برداشته و سر را بطرف پرچم برمی‌گردانند و باین ترتیب ادای احترام می‌نمایند). ۶ ـ در صورتی‌که اشخاصی در محلی نشسته باشند و پرچم از مقابل آن‌ها عبور نماید بمحض دیدن پرچم و در تمام مدتی که پرچم از مقابل آن‌ها می‌گذرد برخواسته و با برداشتن کلاه ادای احترام می‌نمایند. ۷ـ مدت احترام شانزده قدم خواهد بود که از هشت قدم مانده بپرچم و تا هشت قدم بعد از عبور پرچم اشخاص ایستاده و احترام خواهند گذاشت در مدت احترام صحبت کردن سیکار [سیگار] کشیدن تکان خوردن ممنوع و باید بپرچم نگاه کنند. ۸ ـ بانوان در موقع تلاقی با پرچم فقط رو بسمتی که پرچم حرکت می‌کند خواهند ایستاد و باین طریق ادای احترام خواهند نمود. در موقع تلاقی با پرچم‌های ارتش شاهنشاهی مخصوصاً در روز سوم اسفند که پرچم‌های مزبور با شرایطی که در نظامنامه قید شده در معابر و سان و رژه دیده می‌شوند احترامات لازم را به عمل آورده و اجراء مقررات را در نظر گیرند.
  9. ↑ پیرو اطلاعیه مورخ ۸ / ۳ / ۶۹ مبنی بر اعلام یک هفته عزای عمومی از تاریخ ۱۱/ ۳ / ۶۹ بمناسبت اولین سالگرد رحلت امام خمینی قدس سره مقتضی است. بهمین مناسبت پرچم کشور در هفته مذکور بحالت نیم افراشته در آید. حسن حبیبی معاون اول رئیس‌جمهور
  10. ↑ بخشنامه به کلیه وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات: نظر به اینکه مطابق اصل هیجدهم قانون اساسی، پرچم رسمی جمهوری اسلامی ایران متضمن عبارت «لا اله الا الله» و «الله اکبر» می‌باشد، مقتضی است کلیه دستگاه‌های یاد شده و واحدهای تابعه و وابسته برای حفظ حرمت و قداست. لفظ جلاله «الله» در ایام عزاداری و سوگواری از نیم افراشته کردن پرچم مقدس جمهوری اسلامی ایران خودداری نموده و در صورت لزوم نسبت به افراشتن پرچم سیاه در کنار آن اقدام نمایند. پرویز داودی - معاون اول رئیس‌جمهور

پانویس

  1. ↑شهباز
  2. ↑درفش شهباز طلایی 'Golden Falcon | Welcome to Festival of Arts' فستیوال هنر Gallery of THE HISTORY OF IRANIAN FLAGS
  3. ↑ Iran dar zaman Sassanian (Book, 1999) [WorldCat.org]
  4. ↑آل داوود، نامه‌های امیر کبیر به انضمام رساله نوادر الامیر.
  5. ↑ذکاء، «یکی دیگر از رازهای…»، هنر و مردم، ۱۹.‏
  6. ↑Shapur Shahbazi, “DERAFŠ”, Encyclopædia Iranica.
  7. ↑ Iran dar zaman Sassanian (Book, 1999) [WorldCat.org]
  8. ↑حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی [۱]بایگانی‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine
  9. ↑Khaleghi-Motlagh, “DERAFŠ-E KĀVĪĀN”, Encyclopædia Iranica.
  10. ↑Khaleghi-Motlagh, “DERAFŠ-E KĀVĪĀN”, Encyclopædia Iranica.
  11. ↑Farrokh and McBride, Sassanian Elite Cavalry AD 224-642, ?.[شماره صفحه نامشخص]
  12. ↑Khaleghi-Motlagh, “DERAFŠ-E KĀVĪĀN”, Encyclopædia Iranica.
  13. ↑Shapur Shahbazi, “DERAFŠ”, Encyclopædia Iranica.
  14. ↑Farrokh and McBride, Sassanian Elite Cavalry AD 224-642, ?.[شماره صفحه نامشخص]
  15. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  16. ↑David-Weill, “ʿAlam”, Encyclopaedia of Islam.
  17. ↑ تصویر این بشقاب در صفحه 577 کتاب Phyllis Ackerman, in A. U. Pope, Survey of Persian Art , iii, 2766–82 یافت می‌شود.
  18. ↑Frick, Possible source for some motifs ..., 231-240.
  19. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  20. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  21. ↑کوپریلی، «پرچم»، دانشنامه جهان اسلام.
  22. ↑کوپریلی، «پرچم»، دانشنامه جهان اسلام.
  23. ↑کوپریلی، «پرچم»، دانشنامه جهان اسلام.
  24. ↑کوپریلی، «پرچم»، دانشنامه جهان اسلام.
  25. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  26. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  27. ↑کوپریلی، «پرچم»، دانشنامه جهان اسلام.
  28. ↑کوپریلی، «پرچم»، دانشنامه جهان اسلام.
  29. ↑ Smith, Whitney. "Flag of Iran". Encyclopaedia Britannica. Encyclopaedia Britannica, Inc. Archived from the original on 27 May 2019. Retrieved 12 January 2020.
  30. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  31. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  32. ↑کسروی، تاریخچه شیر و خورشید.
  33. ↑"Flag after Ismail II (1576–1732)". jstor.org. Archived from the original on 4 November 2013. Retrieved 4 November 2013.[پیوند مرده]
  34. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  35. ↑Najmabadi, “II”, Gender and sexual anxieties of Iranian Modernity, 68-88.
  36. ↑"Blad uit een vlaggenboek met vlaggen uit Europa, Noord-Afrika, Nabije en Verre Oosten, voorstellende de vlag van Perzië". Unknown (به هلندی). Rijksmuseum (Rijksmuseum). 1669–1670. Archived from the original on 3 January 2020.
  37. ↑Fryer, “XII”, A New Account of…, 356.
  38. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  39. ↑جمال‌زاده، بیرقهای ایران در عهد صفویه، ۱۰–۱۴.‏
  40. ↑ Schenk, Pieter (1711). "Schouw-park aller Scheeps-vlaggen des geheelen Water-Waerelds". Unknown (به هلندی). Rijksmuseum (Rijksmuseum). Archived from the original on 4 February 2020.
  41. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  42. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  43. ↑Hanway, “XXXVII”, An Historical Account of…, 248-249.
  44. ↑نیرنوری، تاریخچهٔ بیرق ایران و شیر و خورشید، ۱۱۴.
  45. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  46. ↑دوراند، نادر شاه، ۳۸.
  47. ↑Greaves, “DURAND, HENRY MORTIMER”, Encyclopædia Iranica.
  48. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۲)»، هنر و مردم، ۲۸.
  49. ↑ببری‌دیزج، انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پژوهش عهد ناصری، ۹۰۴–۹۳۰.‏
  50. ↑ Zarrinkafsch (Bahman-Qajar), Arian K. "Introduction". Arian K. Zarrinkafsch. Archived from the original on 3 April 2019. Retrieved 8 January 2020.
  51. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۱)»، هنر و مردم، ۱۵.‏‏
  52. ↑سولتیکف، مسافرت به ایران، ۸.‏
  53. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۱)»، هنر و مردم، ۱۴.‏
  54. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۱)»، هنر و مردم، ۱۵.‏
  55. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۲)»، هنر و مردم، ۲۸.‏
  56. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  57. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  58. ↑اوژن فلاندن (ترجمهٔ حسین نورصادقی)، سفرنامهٔ اوژن فلاندن به ایران، ۱۵۴.
  59. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۲)»، هنر و مردم، ۲۸.
  60. ↑احمدی، «انگلیسی‌ها و فرزندان فرمانفرما»، گنجینه اسناد، ۲۰.
  61. ↑آل داوود، نامه‌های امیر کبیر به انضمام رساله نوادر الامیر، ۳۴۹-۳۵۱.
  62. ↑آذری شهرضایی، جنگ بیرق، شیر و خورشید ایران در تقابل با ماه و ستاره عثمانی، ۹۲.‏
  63. ↑امانت، قبلهٔ عالم، ۵۵۶.
  64. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۴)»، هنر و مردم، ۳۲.‏
  65. ↑Whymper, The Sea: Its starring....
  66. ↑ Johnson, A. J. (Alwin Jewett), c. 1868, Johnson’s new chart of national emblems, New York, A. J. Johnson, Repository: Library of Congress Prints and Photographs Division Washington, D.C. 20540 USA, Reproduction Number: LC-DIG-pga-03872 (digital file from original print), Archived from original in 12/01/2020
  67. ↑Flags, Repository: Library of Congress Prints and Photographs Division Washington, D.C. 20540 USA, Reproduction Number: LC-DIG-pga-07890 (digital file from original item), Archived from original in 12/01/2020
  68. ↑1899, Flags of Maritime Nations, 109.
  69. ↑MacGeorge، Flags: Some Account of their History and Uses، 108.
  70. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۲)»، هنر و مردم، ۳۸.‏
  71. ↑ببری‌دیزج، انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پژوهش عهد ناصری، ۹۰۴–۹۳۰.‏
  72. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۳)»، هنر و مردم، ۲۶.‏
  73. ↑ببری‌دیزج، انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پژوهش عهد ناصری، ۹۰۴–۹۳۰.‏
  74. ↑ببری‌دیزج، انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پژوهش عهد ناصری، ۹۰۴–۹۳۰.‏
  75. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  76. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  77. ↑آدمیت، امیرکبیر و ایران، ۳۰۵.‏
  78. ↑Stack, “Chapter I”, Six months in Persia, 14.
  79. ↑ببری‌دیزج، انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پژوهش عهد ناصری، ۹۰۷.‏
  80. ↑پیِمونتِسه، یک مأخد تاریخی دربارهٔ تاریخ قاجاریه، ۶۹.‏
  81. ↑Barker, Islamic Textiles, 137.
  82. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  83. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و تحولات درفش… (۴)»، هنر و مردم، 32.‏
  84. ↑سیدی، رسملی قاموسِ عثمانی، 178.
  85. ↑McCandless and Grosvenor, Flags of the World, 355.
  86. ↑Shapur Shahbazi, “FLAGS”, Encyclopædia Iranica.
  87. ↑ فرهنگ فارسی معین
  88. ↑نجفی، غلط ننویسیم، ۹۰.
  89. ↑بختورتاش، تاریخ پرچم ایران…، ۴۳۰-۴۴۵.
  90. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۵)»، هنر و مردم، 31.‏
  91. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۶)»، هنر و مردم، 24.‏
  92. ↑ ۹۲٫۰۹۲٫۱«مقررهٔ ۶۴۹۴۰: تعیین قطع پرچم‌های ملی و دولتی و نظامی جنگی». پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور. تهران: معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات. ۱۳۱۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۶.
  93. ↑Najmabadi, “II”, Gender and sexual anxieties of Iranian Modernity, 86.
  94. ↑مکلا، شیر و خورشید: نشان رسمی دولت ایران، ۱۶۸.‏
  95. ↑ ۹۵٫۰۹۵٫۱«مقررهٔ ۸۳۰۷۲: تصویبنامه راجع به پرچم ایران». پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور. تهران: معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات. ۱۳۳۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۸.
  96. ↑ذکاء، «تاریخچه تغییرات و… (۶)»، هنر و مردم.‏
  97. ↑ معتضد، خسرو (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۳). «هلال احمر، علامت بهداری دولت عثمانی بود». سایت تحلیلی خبری عصر ایران. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۹ آوریل ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۳۰ فروردین ۱۳۹۶.
  98. ↑«مقررهٔ ۴۸۸۷۱: تصویب‌نامه راجع به پرچم ایران». پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور. تهران: معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات. ۱۳۳۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۵.
  99. ↑ «مبارزه با فساد و محو آثار طاغوت»، صحیفهٔ امام خمینی، جلد ۶، ص ۲۷۵
  100. ↑«آرم جمهوری اسلامی به تصویب شورای انقلاب رسید». روزنامه بامداد: ۳. ۱۰ بهمن ۱۳۵۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ آوریل ۲۰۱۹.
  101. ↑«۴۰ نقاشی خط تبریزی در لندن به نمایش در می‌آید». خبرگزاری مهر. خبرگزاری مهر. ۲۹ تیر ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۸.
  102. ↑ ۱۰۲٫۰۱۰۲٫۱۱۰۲٫۲«گفت‌وگو با دکتر حمید ندیمی؛ داستان این پرچم مقدس». مجلهٔ «سپیدهٔ دانایی». سپیدهٔ دانایی. اسفند ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۵ مارس ۲۰۱۸.
  103. ↑ ۱۰۳٫۰۱۰۳٫۱«تصویب آرم جمهوری اسلامی ایران به روایت آیت الله هاشمی رفسنجانی». مرکز اسناد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۹.
  104. ↑ «اخطار پیرامون محو آثار طاغوت»، صحیفهٔ امام خمینی، جلد ۱۲، ص ۴۷۷
  105. ↑ «مهلت ده‌روزه برای ایجاد تغییرات در کشور»، صحیفهٔ امام خمینی، جلد ۱۲، ص ۴۸۶
  106. ↑ ۱۰۶٫۰۱۰۶٫۱«مشخصات پرچم رسمی جمهوری اسلامی ایران (مرجع: وزارت کشور - شماره 6930 - تاریخ ابلاغ 59.5.4)». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ فوریه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۵ فوریه ۲۰۱۷.
  107. ↑ ۱۰۷٫۰۱۰۷٫۱۱۰۷٫۲۱۰۷٫۳۱۰۷٫۴۱۰۷٫۵۱۰۷٫۶"استاندارد ویژگی‌های پرچم جمهوری اسلامی ایران". پرتال سازمان ملی استاندارد ایران. سازمان ملی استاندارد ایران. Archived from the original on 14 December 2018. Retrieved 18 February 2018.
  108. ↑«قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (اصل هجدهم، فصل دوم)». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰.
  109. ↑«مؤسسهٔ استاندارد سازمان ملی می‌شود». خبرگزاری مهر. ۲۱ آذر ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۸.
  110. ↑«دفترچهٔ استاندارد پرچم مصوب ۱۳۸۳». مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران. شرکت ایران اسکرین. ۱۳۸۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۸.
  111. ↑ ۱۱۱٫۰۱۱۱٫۱«پرچم جمهوری اسلامی ایران - ویژگی‌ها و روش‌های آزمون». سازمان ملی استاندارد ایران. سازمان ملی استاندارد ایران. ۱۳۹۵.
  112. ↑ ۱۱۲٫۰۱۱۲٫۱«مقررهٔ ۳۴۴۷۳: تکلیف کلیهٔ دستگاه‌های اجرایی نسبت به خودداری نمودن از نیم‌افراشته کردن پرچم مقدس جمهوری اسلامی ایران در ایام عزاداری و سوگواری». پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور. تهران: معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۶.
  113. ↑«مقررهٔ ۶۷۶۶۶: بخشنامه راجع به احترام پرچم ارتش شاهنشاهی از طرف اشخاص غیرنظامی». پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور. تهران: معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۶.
  114. ↑"موظف نمودن کلیه دستگاه‌های اجرایی نسبت به ضرورت رعایت آداب ملی و اولویت دادن به جایگاه متعالی پرچم جمهوری اسلامی ایران". سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران. معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات - معاونت حقوقی ریاست جمهوری اسلامی ایران.[پیوند مرده]
  115. ↑«لیست قوانین مرتبط با پرچم، صفحهٔ اول». پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور. تهران: معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات. ۱۳۶۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۵.
  116. ↑«مقررهٔ ۱۵۴۶۵: تکلیف کلیه وزارتخانه‌ها به نیمه افراشته درآوردن پرچم کشور در هفته عزای عمومی از تاریخ 1369/3/11 بمناسبت اولین سالگرد رحلت امام خمینی». پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور. تهران: معاونت حقوقی ریاست جمهوری؛ معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات. ۱۳۶۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۵.
  117. ↑«پایان پارالمپیک ریو با ادای احترام به بهمن گلبارنژاد». وبگاه بی‌بی‌سی فارسی. بی‌بی‌سی فارسی. ۲۰ شهریور ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ تیر ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۲۱ تیر ۱۳۹۶.
  118. ↑«لغو ممنوعیت نیمه افراشته کردن پرچم جمهوری اسلامی ایران در مواقع بروز حوادث ناگوار و در جهت هماهنگی با رویه‌های بین‌المللی (بخشنامه شماره ١٣٨٢٢۶/٣٧٧٧٧ مورخ ۶/١١/١٣٩۵ معاون اول رئیس‌جمهور)». وبگاه شناسنامهٔ قانون. ۹ بهمن ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ آذر ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۹ آذر ۱۳۹۶.

منابع

پیوند به بیرون