پلان باغ ارم

چکیده
باغ در طول تاریخ همواره به عنوان بخشی از استخوان بندی شهر و از مهمترین شاخص های تعیین کننده کالبد و سیمای شهر بوده و همواره نقش هماهنگ کننده رابطه بین انسان و طبیعت را بر عهده داشته است. سرزمین ما از روزگاری به داشتن فضاهای سبز وسیع و باغهای مصفا شهرت داشته است از این رو شیوه های باغ سازی آن همواره مورد توجه سایر ملل جهان قرار گرفته است. اما متاسفانه امروز این فضاها مورد بی مهری قرار می گیرند و دیگر نشانی از گونه های متعدد باغ ایرانی به راحتی یافت نمی شود؛ بنابراین آنچه باقی مانده است میراثی از گذشتگان است که ما برای حفظ و نگهداری آنها مسئولیم. در این مقاله به معرفی باغ ارم شیراز که از جمله باغهای تاریخی و ارزشمند ایران است، می پردازیم و نقاط مختلف باغ را از دیدگاه معماری مورد بررسی قرار می دهیم. طبق اسناد گردآوری شده می توان باغ را به دو بخش مجزا تقسیم بندی کرد.بخش اول که در برگیرنده محور تاریخی باغ می باشد بیانگر هندسه موجود در باغ ایرانی است و بخش دوم که در سالهای اخیر طراحی شده است متاثر از شیوه باغسازی ژاپنی بوده است. باغ ایرانی و باغ ژاپنی دو الگوی کهن باغسازی در جهان بشمار می روند و نشات گرفته از دو فرهنگ متفاوت می باشند که ماحصل گذر از خود محوری ها در کنار هم قرار گرفتن این دو الگو می باشد که فی نفسه به طرحی مدرن تبدیل شده است. در طی این تحقیق در روش مطالعات کتابخانه ای سعی بر جمع آوری اسناد و مدارک تاریخی باغ نموده ایم تا شناخت دقیق تری از تاریخ باغ به دست آوریم و تلاش می شود تا با رویکردی تحلیلی روند تغییرات باغ را مورد ارزیابی و مقایسه قرار دهیم.
کلید واژگان: ساختار کالبدی، نظام آبیاری، گونه شناسی باغ ارم، باغ صخره ای، باغ ژاپنی

مقدمه
باغ و باغسازی بر خلاف معماری همیشه زاییده نیازهای نخستین بشری نیست، از این رو انسان، دنیای آرمانی و تخیلهای دست نیافته اش را بواسطه علاقه همیشگی به محیط های طبیعی، در باغسازی می جوید و باغ آیینه ای تمام نما برای هر فرهنگ می گردد. تمامی هنرها در باغ حضور می یابند، تمامی حکمت ها جلوه می کنند و خلاقیت های مهندسی به اوج می رسند، باغ محملی مناسب برای شناخت خصوصیات و ویژگیهای هر فرهنگ است.”باغ طبیعت دست ساز بشر است، طبیعتی است برخاسته از ذهن و پرداخته به دست انسان” (ابوالقاسمی، ۱۳۷۱)
وجود تفاوت در اندیشه و فرهنگ موجب به وجود آمدن الگوهای متفاوت برای یک فضا شده است. یکی از این کهن الگوهای به وجود آمده شیوه باغسازی ایرانی است که بر اساس برخی از اسناد موجود پیشینه آن حداقل به دوران هخامنشی می رسد در طول تاریخ ایران ویژگی ها و اصول اساسی داشته است که آنرا از سایر باغ ها در سرزمین های دیگر متمایز می سازد. برخی از این اصول مانند چهار باغ و کاربرد شبکه های شطرنجی همواره در طراحی باغ های ایرانی استفاده می شده. باغ ارم از جمله باغ هایی است که اگر از تغییرات به وجود آمده در آن گذر کنیم، برخی از اصول باغسازی ایرانی در طراحی آن به چشم می خورد. این باغ از  مشهورترین و باسابقه ترین باغ های تاریخی ایران به شمار می آید. دکتر بهمن کریمی درباره سبک و شیوه باغ ارم می نویسد: “طرز ساختمان خیابان های آن عیناً طرز باغهائی است که در زمان ساسانیان احداث گردیده است. در اطراف دارای خیابان های مستقیم زیبا و سروهای بسیاری خصوصاً سرو آزاد که در هیچ نقطه ایران سروی بدین استواری نمی توان یافت منحصر به شیراز و بدین باغ است و آبشارهای متعدد از هر جانب آن روان است. ”
نام باغ ارم همواره سابقه تاریخی آن را به دوش می کشد. سنت های فرهنگی و اعتقادات مذهبی در به وجود آمدن باغ های ایرانی بسیار موثر بوده به طوری که باغ ایرانی را تمثیلی از بهشت دانسته اند و نام هایی همچون ارم را برای آن برگزیده اند و در آیه ۷ سوره فجر آمده است که “ارم ذات العماد” و به علاوه در تفاسیر، داستان بهشت ارم را که یکی از افسانه های معروف قدیمی عرب است روایت کرده اند (الطبرسی، ۱۳۵۰) و در تاریخی مازندران در این رابطه آمده است که برخی برآنند که ارم “باغ شداد” است که چون هود پیغمبر توصیف بهشت اله تعالی کرد، وی در عوض بساخت بنابراین که شداد از احفا ارم است این باغ را اضافت بدو کرده، ارم می گویند. (گیلانی، ۱۳۵۲) طبق گفته علیرضا آریان پور در کتاب پژوهشی در شناخت باغ های ایران وجه تسمیه باغ ارم نیز به همین تفسیر باز می گردد.
طبق اسناد و مدارک از دوره قاجار به بعد شیوه باغسازی ایرانی به تدریج تحت تاثیر معماری و فرهنگ سایر ملل، تغییر یافت و فضاهایی پدید آمد که کاربرد خطوط و فضاهای منحنی شکل و گیاهان مختلف از ویژگی های آن است؛ (سلطانی، ۱۳۸۶، ص۴۸) این باغ نیز از این تغییرات مصون نمانده است و در قسمت تاریخی باغ و قسمت های الحاقی آن شاهد این تاثیر می باشیم.

پیشینه تاریخی باغ ارم شیراز:
پیشینه تاریخی این باغ به دوران سلجوقیان بازمی گردد و در تمام دوران آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان وجود داشته است. درکتاب پژوهشی در شناخت باغ های ایران و باغ های تاریخی شیراز، احتمال داده شده است که این باغ به دستور اتابک قراچه حاکم فارس احداث شده است. بعد از اتابک قراچه تا زمان شیخ ابواسحاق اینجو حاکم سلسله آل اینجو اطلاعی از سرنوشت باغ در دست نیست اما با توجه به اشاره حافظ در یکی از غزلیاتش مشخص می شود که در این دوران باغ در اختیار حکومت آل اینجو بوده است.
در گلستان ارم دوش چو از لطف هوا                  زلف سنبل ز نسیم سحری می آشفت
گفتم ای مسند جم، جام جهان بینت کو               گفت افسوس که آن دولت بیدار بخفت

تصویر ۱: اندرون باغ ارم و ضلع شرقی آن در عهد قاجاریه؛ ماخذ: آرشیو عکس ارگ کریمخان شیراز

پس از انقراض سلسله آل اینجو، باغ ارم هم به مالکیت سلاطین آل مظفر درآمده است. از وضعیت باغ در دوران صفویه اطلاع دقیقی در دسترس نیست، باغ ارم و باغ های اطراف آن در نوشته های دوره صفویه چندان توصیفی از آنها نشده ولی نوشته های جهانگردان خارجی حکایت از آبادی و شکوه باغ های آن دارد. اما از عصر صفویه به بعد باغ های ایران و خاصه شیراز پیوسته رو به توسعه و آبادی بوده است و برخی از باغ های قدیمی از جمله باغ ارم در این دوران مرمت شده است. ( آریان پور، ۱۳۶۵، ص۳۰۸)
از اواخر دوران زندیه تقریبا بیش از ۷۵ سال باغ در تصاحب سران ایل قشقائی بوده است. جانی خان قشقائی که از دوره فتحعلی شاه قاجار تا این اواخر مدت مدیدی این باغ را در اختیار داشته اند و از آن به عنوان مقر فرمانروایی خود استفاده می کرده اند. علیرضا آریان پور در کتاب خود به نقل از فرصت الدوله شیرازی می نویسد نخستین ایلخان این خاندان (جانی خان و پسرش محمد قلی خان) عمارتی مرغوب در این باغ بنا نهاده اند. بهر حال پس از چندی باغ به تصرف و مالکیت دولت درآمده و به دانشگاه شیراز واگذار شده است و مدت ها به عنوان کاخ پذیرایی از آنجا استفاده می شده است. در سال ۱۳۴۵ – ۱۳۵۰ این باغ زیر نظر مسئولین دانشگاه تعمیر اساسی شده است و زمین وسیعی نیز در حاشیه بلوار ارم و بلوار آسیاب سه تایی به آن افزوده شده است. (آریان پور، ۱۳۶۵، ص ۳۱۲)

تصویر ۲: پلان اولیه باغ ارم؛ ماخذ: آریان پور، ۱۳۶۵، پژوهشی در شناخت باغهای ایران، ص۳۲۰

تصویر ۳: پلان برداشت شده از باغ در سال های اخیر؛ ماخذ: آرشیو دانشگاه شیراز

عمارت اصلی باغ ارم:
شیوه معماری عمارت اصلی باغ ارم شیراز که در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار بنا گردیده با ویژگی هایی که دارد همچون سایر بناهای آن دوره پیروی از اسلوب معماری زندیه و صفویه است؛ چرا که ساختمان هایی که از دوره صفویه تا قاجاریه باقی مانده اند بیشتر در میان باغ های بزرگ که دارای جویها و حوض های فواره دار بوده ایجاد گردیده اند و طرح کلی آنها به یکدیگر شباهت زیادی دارد.

ساختار کالبدی باغ ارم:
با توجه به مدارک موجود در طراحی اولیه باغ ارم برخی از اصول رایج در باغسازی ایرانی مانند نظام مشخص ، ترکیبات ساده و موزون، خطوط مستقیم و عمود بر هم و خوانایی اجزا رعایت شده است. اما این اصول در طول زمان تغییر یافته به گونه ای که در  قسمت های شمالی و شمال غربی باغ ارم دیگر شاهد اینگونه طراحی نیستیم. این تغییرات در بسیاری از بخش ها، سیمای باغ ارم را از یک باغ ایرانی به مفهوم واقعی آن به باغ دیگری تبدیل کرده است.

تصویر ۴: پلان تغییر یافته باغ در طول زمان، تحلیل، ماخذ: نگارنده

تصویر ۵: طراحی پلان اولیه باغ به صورت شبکه های شطرنجی، ماخذ: نگارنده

تصویر ۶: عمارت پائینی باغ ارم در زمان قاجار؛ ماخذ: آریان پور، ۱۳۶۵، پژوهشی در شناخت باغهای ایران، ص ۳۱۲

تصویر ۷: خیابان رسمی بین دو کوشک؛ ماخذ: آریان پور،۱۳۶۵، پژوهشی در شناخت باغهای ایران، ص ۳۲۰

محور اصلی باغ در شکل اصیل و در حال تکامل یافته اش، که امروز بخشی از آن تفکیک و تخریب شده است، از لحاظ چشم انداز و همچنین به لحاظ ساختار فضایی، دست کم چهار بخش کلی را دارا بوده است. امروزه به دلیل تخریب بخشی که در سمت جنوب و در پائین ترین خیابان عرضی باغ واقع بوده است و نیز به دلیل تخریب کوشک پایین باغ و فضاسازی های خاص پیرامونش و دگرگونی های دیگری که در طول زمان به وجود آمده، آن چشم انداز، ساختار و ویژگی های اصلی خود را از دست داده است. چهار بخش محور یاد شده که در امتداد هم واقع اند، توسط بناهای داخل باغ قطع می شود، اما به لحاظ ساختاری و هندسی، اندامی یگانه به حساب می آمده اند که فضای باغ را به نظم در می آورده است اما در نقشه های جدید نظم هندسی چندان به چشم نم یخورد. بخشی از محور مذکور که متصل به میان کرت و استخر مقابل کوشک اصلی است، با ردیفی از درختان سرو، با فاصله و به صورت شمرده محصور شده است. این قسمت که همچون خیابانی رسمی ترین بخش از محور اصلی باغ را تشکیل داده است، به دلیل بلندی بر دیگر بخش های خیابان مسلط است و با داشتن جویی در میان خود به استخر باغ و کوشک اصلی متصل می شود. این محور در طول مسیر خود با رسیدن به کوشک و خلوت باغ، چهره و مقیاسی جدید را ارائه می دهد. (عمرانی، ۱۳۸۳)

تصویر ۸: قرار گیری کوشک در یک سوم محور باغ؛ تحلیل نقشه : مولف

تصویر ۹: محور اصلی. نحوه کرت بندی باغ از بین رفتن نظم هندسی کاشت را نشان می دهد.

تصویر ۱۰: مسیر آب در محور اصلی، ماخذ: نگارنده

تصویر ۱۱: نظام آبیاری باغ؛ ماخذ: نگارنده

نظام آبیاری باغ:

تصویر ۱۲: محور اصلی باغ در عهد قاجاریه؛ ماخذ: آرشیو عکس ارگ کریمخان شیراز

بخش های مختلف این محور و شالوده باغ توسط محور آبی که از بالاترین بخش باغ وارد می شود و در خیابان اصلی حضور می یابد به یکدیگر پیوند می خورد. باغ ایرانی به جایگاهی نیازمند است که به آب این ماده حیات بخش دسترسی داشته باشد. آب در طول محور اصلی و در قسمت الحاقی باغ به صورت های گوناگون متجلی شده و فضاهای مختلفی را ایجاد کرده است. محور آب در میانه باغ و در بین درختان نارنجستان به شکلی کشیده، احساسی به مراتب شدیدتر و متنوع تر را به بیننده القا می کند. بعد از آن در مقابل عمارت و در میان کرت باغ که در امتداد خیابان اصلی است استخری بزرگ با آبی ساکن محور را به کوشک پیوند می زند. زمانی که جریان آب در باغ به خاطر کم بودن آن به اندازه ای نباشد که کرت ها را بطور دائم آبیاری کند، آب در استخر جمع شده و بعد از آن دفعتاٌ و با سرعت در نهرها جریان می یابد. در چنین حالتی نیز حرکت آب منظم بوده و استخر ذخیره نیز از عناصر تشکیل دهنده نظام آبیاری می شود و در شکل استقرار خود به نظم هندسی باغ نیز کمک می کند. محور آب علاوه بر تاکید گذاردن بر محور های اصلی و فرعی، از طریق نهرها و جوی ها و حوض ها و حوضچه ها در باغ به صورتی حرکت می کند که بتواند تمام باغ را آبیاری نماید. چنان که از نقشه های قدیمی برمی آید جریان به حوزه کوشک پائینی می آید و پیوند دهنده دو کوشکی که در امتداد این محور طولی قرار داشته اند، بوده است.
به گفته دونالد ویلبر “به آسانی می توان تجسم کرد که چگونه مالکان اولی این باغ، کوشک اصلی را ترک می کردند و گردش کنان خیابانی را که در کنار استخر قرار گرفته بود می پیمودند و در کوشک پایین باغ می آرمیدند و از خستگی راه می آسودند.”
ایجاد یک تغییر جدید در ساختار باغ را می توان در سومین بخش از محور اصلی مشاهده کرد که با تغییر در نحوه حضور آب و حذف آن در میانه خیابان و هدایت آن به کناره ها تحقق یافته است. امروزه از بخش چهارم و در واقع جنوبی ترین قسمت محور اصلی اثری باقی نمانده است اما در برخی از نقشه ها می توان تبدیل آنرا به خیابانی آزاد و غیر رسمی که همچون محوطه ای باز خود نمایی می کند، مشاهده کرد. (عمرانی، ۱۳۸۳)
نحوه کاشت درختان سرو در باغ های شیراز بیشتر ناشی از فلسفه متبلور در آنها، نماد گرائی و هندسه و تناسباتشان است تا شاعرانگی ایرانی آنها. در گذشته ردیف درختان سرو در قسمت شمال شرقی حریم باغ را تعریف می کرده اند و امروزه محدوده باغ توسط نرده های فلزی تعریف می شود. محدوده جنوب غربی باغ ارم با هجوم محوطه های مسکونی بسته شده است و در محدوده بالایی محور اصلی و همچنین در طول خیابان عرضی در میانه باغ، ردیفی از درختان نارنج در دو سوی جوی میانی خیابان به چشم می خورد که به نظر می رسد که مربوط به سالهای اخیر باشند.

گونه شناسی باغ ارم:
باغ ارم از لحاظ گونه شناسی، تا اواخر دوران زندیه یک باغ “حکومتی” می باشد و از اواخر دوران زندیه و سلطنت فتحعلی شاه قاجار با واگذاری آن به سران ایل قشقایی به یک باغ “سکونتی – حکومتی” تبدیل می شود به نحوی که بخش بیرونی محل انجام تشریفات فرمانروایی خان قشقایی می شود و بخش اندرونی، بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می رفته است. در سال ۱۳۴۵ با واگذاری باغ به دانشگاه شیراز باغ به محل تدریس و سپس به یک باغ گیاهشناسی تبدیل می شود.

باغ صخره ای:

تصویر ۱۳: باغهای خاور دور، ماخذ: www.wikipedia.com
سنگ: (پله های سنگی، پیاده روهای سنگی)

در بخش دوم از باغ ارم یعنی در قسمت شمال و شمال غربی شاهد الحاقاتی هستیم که در سالهای اخیر به آن افزوده شده است. هنگام تعمیر و بازسازی باغ سه حوض آب نما در اراضی قسمت جدید ضلع شمال غربی ساخته شده است. یک میدان ورزشی هم در همین قسمت و در شمال دیوار اندرون احداث گردیده است. اگر نقشه قدیمی و متاخر باغ را با یکدیگر مقایسه کنیم (تصویر شماره ۴) متوجه می شویم که باغ صخره ای نیز جایگزین کاشت هندسی درختان ضلع غربی شده است. این قسمت از باغ با الهام از باغ های ژاپنی طراحی شده است؛ بنابراین همواره سعی شده است که ازطبیعت تقلید شود و طرح کاشت طوری انجام شود که شبیه به یک منظره طبیعی در مقیاس کوچکتر باشد و درطراحی سعی بر این بوده است که از سه عنصر سنگ، آب وگیاه تا حد مطلوب استفاده گردد.

تصویر ۱۴: برکه مصنوعی باغ ارم، ماخذ: نگارنده
آب:در استفاده از این عنصرطبیعی، دقت لازم به منظور حفظ ویژگیهای کاربردی آن در فضاهای مختلف اعم از جوی ها و حاشیه برکه مصنوعی و پراکنش آن درباغچه ها صورت گرفته است. بدین ترتیب تمام مسیر جریان آب از محل رسیدن به برکه، پیاده رو و حاشیه های آن از سنگهای صخره ای موجود با شکلهای طبیعی پهن، گرد، عمودی و … استفاده شده است و درجاگذاری این سنگها برای ایجاد مناظر زیبا درترکیب با دو عنصرآب و گیاه دقت لازم به عمل آمده است.

تصویر ۱۵: سنگهای صخره ای و گیاهان موجود در باغ،؛ ماخذ: نگارنده

گیاه:
در سبک باغسازی ژاپنی آب اجازه رشد افقی باغ را می دهد و باغبان ها از آب به خاطر صدایش استفاده می کنند. برکه را می توان مرکز توجه در یک باغ ژاپنی دانست که آب جوی ها به آن منتهی می شود. اطراف این محل باید تا حد امکان طبیعی جلوه دهد بنابراین آنرا از سنگ های رودخانه ای و تخته سنگ و گیاهان مناسب می پوشانند. از آنجایی که کاربرد صحیح عنصر آب در فضای سبز باعث افزایش زیبایی فضاهای مربوطه می گردد، در این قسمت از باغ نیز با پیش بینی یک برکه مصنوعی نسبتاً کوچک سعی شده است ازعنصرآب علاوه بر ایجاد مناظر زیبا، برای تلطیف هوا نیز بهره برداری گردد.
باغ ژاپنی در همه فصول و همه وقت بایست جلوه خاص خود را داشته باشد. گیاه اصلی ترین عنصرکاربردی در باغهای گیاهشناسی محسوب می گردد. نظر به اینکه گیاهان دارای ویژگیهای متعدد و قابل توجه می باشند با استفاده صحیح از این عنصر می توان تمام اصول طراحی را در یک فضای سبز به نمایش گذاشت. ازآنجایی که در باغ های خاوردور (چین و ژاپن) از زیبایی رنگ برگ درختان و همچنین گل درختچه های دائمی برای ایجاد مناظر زیبا استفاده می شود درطراحی این قطعه نیز سعی شده است با کاربرد گیاهان هم به صورت انفرادی وهم به صورت توده ای از ویژگیهای آنها استفاده لازم به عمل آید تا چشم اندازهای زیبا و قابل توجهی ایجاد شود. ترکیب گیاهان با حفظ مرکزیت دریاچه، با افزایش ارتفاع از دریاچه به سمت بیرون از ویژگیهای طراحی این سایت می باشد. استفاده از گونه های سوزنی برگ، همیشه سبز و همچنین گونه های درختی خزان شونده با رنگهای متنوع پائیزی و درختان و درختچه های گلدار به طوری که در تمامی فصول زیبایی گل وجود داشته باشد وکاربرد درختان کوتاه و درختچه ها درکنار سنگهای صخره ای به طور انفرادی ازدیگر ویژگیهای این قطعه می باشد.

منابع:

• ابولقاسمی, ل. (۱۳۷۶). باغ. تهران: سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری تهران.
• انصاری, م. (بدون تاریخ). باغ ایرانی. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی .
• انصاری, م. (۱۳۸۶). جزوه درس مبانی معماری منظر. دانشگاه تربیت مدرس.
• انصاری, م., محمودی نژاد, ه. م. (۱۳۸۶). باغ ایرانی تمثیلی از بهشت. هنرهای زیبا , ۳۹-۴۸٫
• باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید. (۱۳۸۳). انتشارات موزه هنرهای معاصر.
• بمانیان, م. ر., محمد شریف شهیدی, ع. ا. (۸۷). بررسی بنیادهای فرهنگی- محیطی در عناصر کالبدی باغ های ایرانی. علوم و تکنولوژی محیط زیست .
• آریان پور، (۱۳۶۵). پژوهشی در شناخت باغهای ایران و باغهای تاریخی شیراز. تهران: فرهنگسرا.
• حیدرنتاج, و. (۱۳۸۵). گونه شناسی باغ ایرانی.
• سلطانی, م. (۱۳۸۶). شکل گیری بوستان های شهری در دوره معاصر. باغ نظر , ۴۸-۵۸٫
• سمیعی, ک. (۲). بررسی تطبیقی مفاهیم فرهنگی در باغ ایرانی و ژاپنی ( طراحی باغ فرهنگ ایران و ژاپن ). بازیابی از معماری منظر: manzar.ws
• طلایی, ا. باز زنده سازی عمارت هشتی و بادگیر باغ دولت آباد. پایان نامه دانشگاه آزاد.
• قهاری, ع. (۱۳۷۹). عمارت هشت بهشت باغ دولت آباد. معماری و فرهنگ , ۸۲-۸۴٫
• کشور, م. ت. (۱۳۸۸, ۱۲ ۱). بازیابی از باغ گیاهشناسی ملی ایران: http://www.rifr-ac.ir/Gardens/collection
• نعیما, غ. (۱۳۸۶). باغ های ایران. تهران: توس.
• نویسندگان, ج. ا. (۱۳۸۵). باغ ایرانی جلوه گاه بهشت. فرهنگ و هنر , ۱۶٫
• نویسندگان, گ. (۱۳۸۳). باغ ایرانی ، حکمت کهن ، منظر جدید. تهران: موزه هنرهای معاصر.
• ویلبر, د. صبا, م. د. (۱۳۴۸). باغ های ایران و کوشک های آن. تهران: علمی فرهنگی.

"دانلود فایل های پیوست مطلب" -----------------------------------------------------------------------------------------

بررسی و تحلیل ساختار کالبدی باغ ارم شیراز