چرا تخت جمشید بازسازی نمی شود
نویسنده : مینا علی زاده | زمان انتشار : 03 فروردین 1401 ساعت 22:57
ساخت مجموعه عظیم و با شکوه تختجمشید با استناد به کتیبه دیواره جنوبی صفه در زمان داریوش بزرگ در سال ۵۱۸ ق.م در دامنه کوه رحمت (مهر) آغاز شد و جانشینانش یکی پس از دیگری کاخهای نیمه تمام را تکمیل و کاخ دیگری بر مجموعه افزودند.
مازیار کاظمی مدیر اسبق تخت جمشید
که اکنون در استرالیا ساکن است،در اندیشکده مرمت اثار و ابنیه ایران به ارائه گزارشی از وضعیت مرمت تخت جمشید پرداخته و می گوید
:«
تختجمشید به عنوان پایتخت آیینی هخامنشیان و به منظور برگزاری جشنهای ملی ساخته شد. وسعت کامل تختگاه ۱۲۵۰۰۰ متر مربع و تماما از سنگ ساخته شده است در برخی نقاط کوه را تراش داده و مسطح کردند و در برخی نقاط از بلوکهای بزرگ سنگی استفاده شده و با بستهای آهنی و روکش سرب به هم دوخته شده است.
ارتفاع بعضی نقاط تختگاه به ۱۴ متر از سطح جلگه پیرامون میرسد. ساخت کاخها بالغ بر ۱۸۰ سال طول کشید که در برخی از آنها هیچگاه به پایان نرسید! در ساخت این مجموعه سنگ، چوب و خشت نقش اصلی را بازی میکردند.
بنای تختجمشید در ۳۳۰ق.م پس از حمله اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد. چوب که از مصالح اصلی برای سقف و در بسیاری از کاخها برای ستونها استفاده شده بود، در اثر آتشسوزی از بین میرود و با از بین رفتن پوشش کاخها، باران، باد و مسیلهای جاری کوه رحمت، دیوارههای خشتی را به تلی از آوار تبدیل میکنند و در نهایت درگاهها، ستونهای و پلههای سنگی بر جا میمانند.»
[caption id="attachment_192842" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
بخش اول مرمتهای دوره هخامنشیان
شواهد به دست آمده گویای این است که اولین مرمتهای انجام شده در تختجمشید مربوط به عصر هخامنشیان است. این مرمتها به دو دسته تقسیم میشوند.
۱- مرمتهای حین ساخت | عمدتا به خاطر وجود رگه در سنگ یا آسیب دیدگی قطعات سنگی به علت حمل و نقل یا در زمان نصب
۲- مرمتهای پس از ساخت | به علت مستهلک شدن یا تغییر نقشه کاخها
[caption id="attachment_192845" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
[caption id="attachment_192846" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
[caption id="attachment_192848" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
[caption id="attachment_192853" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
[caption id="attachment_192855" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
[caption id="attachment_192858" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
مرمتهای موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی ارنست هرتسفلد
مدیر اسبق تخت جمشید درباره مرمتهای موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو توضیح می دهد: «در سال ۱۳۰۹ راکفلر سرمایهدار نامدار، از سوی انجمن آمریکایی صنایع دستی و آثار باستانی ایران که ریاست آن با پروفسور ویلیام جکسن و پروفسور آرتور پوپ مدیریت آن را بر عهده داشت، حاضر شد مبلغ ۹ میلیون دلار برای کاوشهای مصر و ایران در اختیار جیمز برستد رئیس موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو قرار دهد. جیمز برستد، باستان شناس مشهور آلمان، ارنست هرتسفلد را برای سرپرستی کاوشهای تختجمشید انتخاب کرد. هیچ نقشی وجود ندارد، احتمالا به علت عجله در امر تعمیرات از استفاده نقوش پر کار پرهیز کردند.»
[caption id="attachment_192861" align="aligncenter" width="800"]
[/caption]
به گزارش چمدان، ارنست هرتسفلد باستان شناس آلمانی كه در سمت مقام مشاور امور باستان شناسی در ايران فعاليت ميكرد بنا به تمايل شخصی خويش و درخواست دولت و با پشتيبانی فيروز ميرزا نصرت الدوله والی فارس موفق شد آثار تخت جمشيد را در پاييز و زمستان ۱۳۰۲ به مدت شش هفته ارزيابی كند. ارزيابي هرتسفلد در گزارش مشروحی با نقشه و عكس از تخت جمشيد در سال ۱۳۰۶ به نام «اطلال شهر پارسه» به زبان فرانسه چاپ و برگردان آن به فارسي از سوي «مجتبي مينوی» منتشر شد.
[caption id="attachment_192862" align="aligncenter" width="591"]
[/caption]
هرتسفلد در سال ۱۳۰۹ در راس گروهی از سوی موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو مامور حفریات در تختجمشید شد. او در شروع کار نیاز به مکانی برای سکونت هیئت علمی، مرکز مطالعاتی و موزه آینده تختجمشید داشت.
ابتدا تصمیم میگیرد کاخ داریوش (تچر) را بازسازی کند اما از این اقدام منصرف شده و کاخ دیگری را انتخاب میکند.
او ساختمانهای موسوم به بنای جنوب شرقی را خاکبرداری میکند و لوح سنگی شالوده بنا (کتیبه خشایارشا) را به خط پارسی باستان کشف میکند و اینگونه در مییابد که بنا کاخ ملکه خشایارشا است. بنای کاخ ملکه خشایارشا و اتاقهای پشتی آن مرمت و بازسازی میشوند تا علاوه بر سکونت هیئت علمی، کارگاه مرمت سفال نیز در آن دایر شود.
[caption id="attachment_192865" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
به گفته کاظمی شاید بتوان گفت که مرمت کاخ ملکه یکی از جسورانهترین فعالیتهای مرمتی تختجمشید بوده است. هرتسفلد طی سالهای ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۴ کاوشهای زیادی در تختجمشید انجام داد. آشکارسازی پلکان شرقی کاخ آپادانا، الواح سیمین و زرین و الواح گلی باروی تختجمشید جز مهمترین نتایج این کاوشها محسوب میشود.
مرمتهای موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی اریک اشمیت
در سال ۱۳۱۴ اریک اشمیت باستان شناس آلمانی از سوی موسسه شرق شناسی، سرپرستی ادامه کاوشها در تختجمشید را به عهده گرفت.
[caption id="attachment_192870" align="aligncenter" width="883"]
[/caption]
او در ادامه کاوشها کاخهای صدستون و خزانه را خاکبرداری کرد که از جمله کارهای مرمتی مهم او مرمت کتیبه بارهام، استحکام بخشی دیوارههای خشتی کاخها و همچنین استحکام بخشی پایه ستونهای کاخ آپادانا بود. عمده مرمتها و استحکامبخشیها با ملات سیمان میشد که در برخی موارد در پایه ستونها و قلمهستونها از آرماتور فلزی به همراه سیمان نیز استفاده شده است.
[caption id="attachment_192871" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
[caption id="attachment_192873" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
از جمله اقدامات مهم اشمیت عکسبرداری هوایی و پرواز بر فراز شهرهای تاریخی ایران طی سالهای ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۷ بود که نتیجه آن شد چاپ کتابی به نام «پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران».
تاسیس بنگاه علمی تخت جمشید
مدیر اسبق تخت جمشید تشریح می کند:«پس از بازگشت گروه علمی دانشگاه شيكاگو، وزارت فرهنگ وقت و اداره كل باستان شناسی، امور خاكبرداري آثار را به روش باستان شناسی به وسيله بنگاه علم تخت جمشيد زير نظر گرفت. در سال ۱۳۱۸ در آغاز به مدت چهار ماه، حسين روانبد در تخت جمشيد كاوشها را دنبال كرد و تعميرات آثار تاريخی نيز زير نظر وی انجام گرفت.
عيسی بهنام دانش آموخته رشته باستان شناسی در پاريس با مصوبه هيأت وزيران و تأييد اسماعيل مرات وزير فرهنگ وقت براي بازرسی و تصدی رياست هيئت علمي تخت جمشيد منصوب میشود. از اوايل دی ماه ۱۳۱۸ تا ميانه تير ماه ۱۳۱۹ در حدود ۶ ماه بهنام كار حفاری را پيگيری كرد. در اواخر سال ۱۳۱۹ تا ميانه سال ۱۳۲۱ محمود راد بازرس فنی اداره كل باستان شناسی، كاوشهای تخت جمشيد را دنبال كرد. با درخواست عيسی بهنام برای انتقال علی سامي به همكاري در تخت جمشيد، آينده تختگاه شهرياران هخامنشي به مرحله تازه وارد شد.»
[caption id="attachment_192878" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
به گفته او زنده یاد استاد علی سامی باستانشناس نامدار و پژوهشگر خستگی ناپذیر در سال ۱۳۱۹ به تصدی ریاست بنگاه علمی تختجمشید منصوب شد. سامی از بدو تاسیس دانشکده ادبیات شیراز تا سال ۱۳۴۹ به مدت ۱۶ سال به تدریس دروس هخامنشی و تاریخ تمدن جهان پرداخت.
حفاریهای تختجمشید در زمان او دنبال شد که نتایج ارزنده آن یافتن اشیاء با ارزش مانند سردیس شاهزاده هخامنشی از سنگ لاجورد، نقش عقاب با بالهای گسترده از سنگ لاجورد، تکههایی از روکش زرین در کاخ آپادانا و همچنین سرستونها عقاب و شیر بود. البته این نظر شاد روان سامی است و با توجه به آزمایشهای سال 95 سردیس و نقش پرنده شکاری هردو از جنس آبی مصری هستند و نه لاجورد.
از جمله فعالیتهای مرمتی در دوره سامی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- استحکام بخشی دیوارهای خشتی و کشیدن دیواره آجری در اطراف جرزها و پوشش کاهگل
- ادامه مرمتهای پایه ستونها با ملات سیمان
- زدن سقف بر روی پلکان شرقی کاخ آپادانا
[caption id="attachment_192884" align="aligncenter" width="938"]
[/caption]
[caption id="attachment_192886" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
[caption id="attachment_192890" align="aligncenter" width="778"]
[/caption]
[caption id="attachment_192892" align="aligncenter" width="1100"]
[/caption]
مرمتهای موسسه ایتالیایی ایزمئو در تخت جمشید
« ... نبايد فراموش كنيم كه آثار تاريخی مثل بيماران هستند و هيچ معالجهای نيست كه برای همه بيماران قابل استفاده باشد. يك دارو را نمیتوان براي تمام بيماران مثل هم به كار برد، گرچه همه آنها مبتلا به يك بيماری باشند ... ». کاظمی معتقد است جوزپه توچی مدير موسسه ايتاليايی خاورميانه و دور (ايزمئو) تحليلي درست به كار برده بود. اين گروه به سرپرستی جوزپه تيليا و همسرش آن بريت تيليا كه در سال ۱۳۴۳ به وسيله مقامات ايرانی برای جلوگيری از ويرانی تخت جمشيد دعوت شده بودند، كار خود را با دقت و مهارت پيش بردند.
به گفته او گروه تيليا در آغاز با بررسی موشكافانه اقدامات گروههاي حفاري و سپس با طرح برداری و تركيب تكه سنگهای زياد كه در سراسر محوطه پراكنده بود با مشخص كردن جای آنها بازسازیهايی خود را زير نظر اداره كل باستان شناسی روی بناهای موجود آغاز كردند. ستونهای افتاده را دوباره برپا کرده، نقوش را در جای خود میگذاشتند و پلههای شكسته را ترميم میكردند. توچی، تلاشهای اين گروه را به گونهای تجديدحيات شبيه میدانست.
[caption id="attachment_192947" align="aligncenter" width="768"]
[/caption]
[caption id="attachment_192941" align="aligncenter" width="554"]
[/caption]
[caption id="attachment_192942" align="aligncenter" width="800"]
[/caption]
کاظمی معتقد است متاسفانه در مرمت دورههای پیش از ایزمئو هیچ معیار زیبا شناسانهای به جز در بازسازی کاخ ملکه وجود نداشته و تمامی معیارهای زیبا شناسانه، اصولی و علمی از دوران ایرمئو به تختجمشید وارد میشوند.
[caption id="attachment_192943" align="aligncenter" width="708"]
[/caption]