تفنگ ، سلاحی آتشین برای جنگ و شکار. ابتدایی ترین شکل آن تُفَک / پُفَک نام داشت که چوبی میان تهی و به بلندی نیزه بود و شکارچی با نهادن گلوله های کوچک گِلی در داخل آن و دمیدن در آن پرندگان را شکار می کرد (دهخدا، ذیل «تفک » و «پفک »). به نوشته دورفر (ج 2، ص 447)، واژه تفک ، نام آوا (اسم صوت ) و متشکل از تُفْ (صدای بیرون آمدن هوا از دهان و دمیدن با فشار) و «ـَ ک » است . به نوشته کسروی (ص 434، 436) یکی از کاربردهای «ک » یا «ه »هایی که به آخر نامهای فارسی می پیوندد، پدیدآوردن اسم از صداست و در بسیاری از واژه های فارسی ، پیش از حرف «ب » یا «گ » یا «ک »، «ن » افزوده می شود، مانند تفک که به تفنگ تبدیل شده است . کاشغری در قرن پنجم ، تُووِک را، که به احتمال زیاد شکل دیگری از تفک است ، واژه ای چِگِلی و ابزاری برای شکار پرندگان دانسته که از پوست شاخه بید یا هر شاخه تَرِ دیگر یا از نی ساخته می شده است (ج 1، ص 325). انوری (متوفی 585 یا 587) نیز به شکار گنجشک با پفک اشاره کرده است (ج 1، ص 278). همچنین بر روی دو ابریق به جا مانده از سده هفتم ، نقش مردی به چشم می خورد که تفنگی در دست دارد و در حال شکار پرندگان است (ذکاء، 1346 ش ، ص 287ـ 288). تفک در مصر نیز کاربرد داشته و قلقشندی (متوفی 821) آن را با عبارت «کثیرة الاصابة » وصف کرده است ( رجوع کنید به ج 1، ص 388).
با ورود سلاحهای آتشین به ایران ( رجوع کنید به ادامه مقاله )، سلاحی که به این ابزار شبیه بود، به نام تفک یا تفنگ مشهور شد. در آذربایجان هنوز هم واژه تفک (= توفک ) به کار می رود. در گویش بلوچی تفک را توپک (با واو مجهول ) تلفظ می کنند
(ذکاء،1350 ش ، ص 386؛ کسروی ، ص 435). عربها این واژه را از فارسی گرفته اند و به صورت تُفْکَه (جمعِ آن تُفَک ) و تفق (جمع آن تُفَکات و تَفافِق ) به کار می برند (کسروی ، همانجا؛ آذرنوش ، ذیل «تفک »).
با اینکه از قرن هفتم به بعد، مسلمانان از طریق تماس با چینیها، در باره باروت و سلاحهای آتشین چیزهایی می دانستند و حتی از آنها استفاده می کردند (نورث ، ص 8)، تفنگ به معنای امروزی ، از اوایل قرن نهم / پانزدهم در اروپا به کار رفت (سیوری ، 1345 ش ، ص 116؛ قس ثابت ، ص 870، 873، که تفنگ را اسلحه ای شرقی می داند).
تفنگ اولیه ، یا تفنگ سر پُرِ فتیله ای از اولین جنگ افزارهای دستی آتشین بود. تفنگ به طور رسمی اولین بار در اواخر قرن دهم / اواسط قرن شانزدهم در ارتش اسپانیا به کار رفت . در خلال جنگهای سی ساله (1027ـ 1058/ 1618ـ 1648)، تفنگهای کم وزنتر و در حدود اوایل قرن دوازدهم / اواخر قرن هفدهم ، تفنگهای چخماقی جای تفنگهای سنگین و سرپر را گرفت (غنام ثابت ، ص 872 ـ873؛ بریتانیکا ، ذیل "Musket" ).
تفنگ چخماقی تفنگی سرپر بود که برای آتش زدنِ چاشنیِ آن از سنگِ آتش زنه یا چخماق و فولاد استفاده می کردند. این نوع سلاح را نخستین بار، دو تن از تفنگ سازان فرانسوی به نامهای براشی و ژسلن ساختند. قدرت تیراندازی با این تفنگ بیشتر بود و تا آغاز اولین امپراتوری فرانسه (1769ـ1821) از آن استفاده می شد ( الموسوعه العسکریه ، ذیل
«البندقیه »؛ «از تفنگ چه می دانید؟»، ص 44). از اواسط قرن سیزدهم / نوزدهم فناوری تولید سلاحهای جنگی شروع به پیشرفت کرد تا اینکه در 1287/1870، تفنگ سوزنی ساخته شد. بُرد گلوله در این نوع تفنگ بیشتر بود و گلوله از ته لوله وارد آن می شد که این سرعت تیراندازی را می افزود (قوزانلو، ج 2، ص 622ـ624).
در باره تاریخ ورود تفنگ به ایران اختلاف نظر وجود دارد؛ به نوشته سیوری (1345 ش ، ص 116ـ117) و الگود (ص 114)، ونیزیها بودند که سلاح گرم را به ایران معرفی کردند و در زمان آق قوینلوها، در 877 شماری توپ و تفنگ به ایران فرستادند که در قبرس مورد دستبرد قرار گرفت (نیز رجوع کنید به باربارو، ص 49ـ54) اما باتوجه به اینکه طهرانی در کتاب دیاربکریه (ص 63) بر استفاده از تفنگ و توپ در دوره قراقوینلو و در جنگهای دوره قرایوسف (792ـ823) تصریح کرده است ، تاریخ ورود تفنگ به ایران به زمانی دورتر می رسد. بنابراین ، ادعای مفتون دُنبُلی (ص 132) که گفته است اولین بار در زمان سلطان حسین بایقرا (837 ـ911)، ملاحسین واعظ کاشفی طرح تفنگ را به ایران آورد و بتدریج از روی آن تفنگ ساختند، نمی تواند مقبول باشد. به نوشته منشی قمی (ج 1، ص 72)، در نبرد میان الوندشاه آق قوینلو و شاه اسماعیل در 907، نخستین بار صدای تفنگ شنیده شد (نیز رجوع کنید به عالم آرای صفوی ، ص 68، 96، 102، 272، 290، 493، 519). به نوشته مفتون دنبلی (ص 133)، شاه اسماعیل اول صفوی (حک : 905ـ930) برای تعلیم تیراندازی با تفنگ به نظامیان ایرانی ، معلمان فرانسوی و انگلیسی را به کار گمارد. در این دوره شش هزار قبضه تفنگ از انگلیس وارد شد و به استادان تفنگ ساز ایرانی دستور داده شد که تفنگها را از روی آنها بسازند (همانجا).
به نوشته سیوری (1345 ش ، ص 119ـ120)، در 913 از تفنگ فتیله ای نوع عجمی استفاده می کردند. این نوع تفنگ ساخت ایران بود و لوله آن به طرز خاصی به قنداق بسته می شد و بُردش زیاد بود. اما گفتنی است که ایرانیان ، در دوم رجب 920، در جنگ چالدران ، از هیچ سلاح آتشینی استفاده نکردند (همو، 1378 ش ، ص 39؛ پارسادوست ، ص 420؛ نیز رجوع کنید به چالدران * ، جنگ ). در احسن التواریخ (روملو، ج 12، ص 171) و همچنین عالم آرای شاه اسماعیل (ص 282) مدارکی وجود دارد که نشان می دهد پیش از مرگ شاه اسماعیل اول (930)، سپاهیان ایران از تفنگ استفاده می کرده اند و عده ای از نیروهای صفوی که در پادگان هرات مستقر بودند، نیروهای عبداللّه خان ازبک را با تیر و تفنگ عقب نشاندند.
بر پایه این شواهد، می توان حدس زد که تلاش جدّی برای تجهیز قشون ایران به سلاح آتشین ، در زمان شاه اسماعیل اول و احتمالاً حتی قبل از جنگ چالدران ، ...