در 5 دقیقه بخوانید
اگر اهل خواندن تاریخ باشید و به تاریخ ایران علاقه داشته‌باشید غیر ممکن است که تابه‌حال درباره ایران باستان چیزی نخوانده باشید یا درباره آن کنجکاوی نکرده باشید. مورخان اصطلاح باستان را برای دوره‌ای از تاریخ ایران به کار می‌برند که تقریبا از هزاره سوم پیش از میلاد آغاز می‌شود (یعنی زمانی که کاربرد خط در جنوب ایران و به دست ایلامی‌‌ها آغاز شد) و با پیروزی اعراب بر ساسانیان و ورود اسلام به ایران پایان می‌یابد. باستان‌شناسان به این دوران، دوران تاریخ ایران باستان می‌گویند که میان دو دوره پیش از تاریخ و دوران اسلامی قرار می‌گیرد.
گفته می‌شود آریایی‌ها که شاخه‌ای از نژاد هندواروپایی و از ساکنان سرزمین‌های مجاور ایران بودند در هزاره اول پیش از میلاد به دلایل گوناگون از جمله سختی شرایط زندگی و بدی آب و هوا به داخل فلات ایران کوچیدند. این دسته از مردم هندواروپایی که در قسمت‌های مختلف فلات پراکنده شدند، بعدها اولین امپراطوری متمرکز ایرانی یعنی مادها را پایه‌گذاری کردند حکومتی که ۱۵۰ سال یعنی از ۷۰۸ تا ۵۵۰ قبل از میلاد ماندگاری داشت.
در حال حاضر تاریخ‌نگاران، ایران باستان را معمولا از دوران شکل‌گیری حکومت مادها تا انقراض ساسانیان می‌دانند زیرا شکل‌گیری اولین حکومت متمرکز و متمدن ایرانی با مادها آغاز می‌شود. قومی ایرانی‌تبار که در بخش غربی و شمال غربی فلات ایران مستقر شده بودند.
برای مطالعه تاریخ ایران باستان در حال حاضر کتاب‌های خوب زیادی وجود دارد که به دست مورخان و محققان ایرانی و خارجی نوشته شده‌اند. کتاب‌هایی که تاریخ این دوره را به صورت کلی و یا جزئی با تمرکز بر زوایای مختلف تاریخ این دوره بررسی کرده‌اند.
در این نوشته قصد داریم کتاب تاریخ ایران باستان اثر استاد حسن پیرنیا ، یکی از مهمترین منابع کلاسیک برای مطالعه تاریخ ایران باستان را به شما معرفی کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم یادداشت «از زنان سیبیلو تا مردان بی‌ریش؛ گشتی در کتاب‌های تاریخ معاصر ایران» را هم بخوانید.
مجموعه سه جلدی تاریخ ایران باستان اثر حسن پیرنیا (مشیرالدوله)
«تاریخ ایران باستان» یا «تاریخ مفصل ایران» یک مجموعه سه‌جلدی نوشته حسن پیرنیا ملقب به مشیرالدوله، سیاستمدار، حقوق دان و تاریخ‌نگار ایرانی اواخر دوره قاجار است. مشیرالدوله که سال‌ها در سمت‌های گوناگون دولتی از جمله نخست‌وزیری فعالیت داشت. این کتاب را در دومین دوره ریاستش در وزارت معارف نوشت. کتاب در سال ۱۳۰۶ منتشر شد و مدتی بعد گزیده‌ای از آن به اسم «ایران قدیم» تدوین شد که به عنوان کتاب درسی در مدارس تدریس می‌شد.
پیرنیا برای نگارش این اثر از منابع گوناگون تاریخی به زبان های فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسوی و آلمانی که ترجمه‌‌ای از منابع یونانی و رومی قدیم بودند استفاده کرد. او بسیار موشکافانه در کتابش ابتدا نظرات مورخان گوناگون را درباره رویدادهای تاریخی آورده و پس از آن خودش به تحلیل، جمع بندی و نتیجه‌گیری پرداخته است که این ویژگی از نقاط قوت کتاب او به شمار می‌رود.
پیرنیا که هم‌عصر روشنفکران و متفکرانی مانند سعید نفیسی، عباس اقبال آشتیانی و سیدحسن تقی‌زاده بود از آنها هم در نوشتن این اثر بزرگ یاری گرفت و در نهایت کتابی علمی بر پایه منابع موثق و تحلیل‌های علمی و تاریخ‌نگارانه نوشت.
جلد اول کتاب از شکل‌گیری حکومت مادها در ایران آغاز می‌شود و تا پایان حکومت خشایارشاه هخامنشی را دربر می‌گیرد. در این جلد، پیرنیا علاوه بر پرداختن به اوضاع داخلی ایران، اوضاع مناطق دیگر همچون مصر، آشور و بابل و روابط ایران و یونان را هم بررسی کرده است. یکی از مهمترین موضوعات کتاب اول، شیوه قدرت‌گیری کوروش در ایران و جنگ‌های خشایارشاه با یونان است.
در کتاب دوم مجموعه سه جلدی تاریخ ایران باستان، ادامه حکومت همخامنشیان از اردشیر اول تا پایان حکومت همخامنشی و حمله اسکندر به ایران را می‌خوانید. این جلد با مرگ اسکندر مقدونی تمام می‌شود.
آخرین جلد کتاب با درگیری‌ها بر سر جانشینی اسکندر آغاز می‌شود، در این کتاب، درباره سیطره سیاست و فرهنگ یونانی بر ایران در حکومت سلوکیان، ظهور اشکانیان، معماری منحصربه فرد پارتی، دیوانسالاری اشکانی، تقویم و پول این دوران و بسیاری از ویژگی‌های خاص دوره اشکانی می‌خوانید، اما متاسفانه کتاب مشیرالدوله با پایان روزگار اشکانیان به پایان می‌رسد چون بیماری و پیری به او اجازه نمی‌دهد تا این اثر را به سرانجام برساند و از فراز و فرود تاریخ ساسانیان هم بنویسد.
چرا باید کتاب تاریخ ایران باستان حسن پیرنیا را بخوانیم
مجموعه تاریخ ایران باستان حسن پیرنیا یکی از منابع کلاسیک مهم تاریخ ایران باستان و اولین اثر تاریخی درباره ایران است که کاملا علمی و برپایه مستندات تاریخی، منابع دست اول و کشفیات باستان‌شناسی نوشته شده است.
خلاصه کتاب تاریخ ایران باستان سال‌ها به عنوان یک منبع درسی در مدارس تدریس می‌شد و امروز که تقریبا یک قرن از زمان انتشار آن می‌‌گذرد، همچنان مورد استقبال پژوهشگران و تاریخ‌نگاران است.
پیرنیا در این کتاب تقریبا از تمام جوانب تاریخ ایران باستان سخن گفته و آنها را با روشی کاملا علمی و بر اساس منابع و روایات گوناگون تاریخی تجزیه و تحلیل کرده است.
درباره حسن پیرنیا (مشیرالدوله)
حسن پیرنیا پیش از این که یک مورخ باشد، سیاستمداری اصلاح‌طلب و صلح‌جو بود. او که فرزند نصرالله خان نائینی، نخستین صدراعظم ایران پس صدور فرمان مشروطیت بود، پس از پایان تحصیلات ابتدایی‌اش با برادران خود حسین و علی عازم فرنگ شد. حسن به مسکو رفت و پس از خواندن درس نظام در دانشکده حقوق تحصیل کرد و بعد از آن وابسته سفارت ایران در سن‌پترزبورگ شد.
پس از این که میرزا نصرالله خان مشیرالدوله به ورازت امور خارجه منصوب شد و لقب مشیرالدوله گرفت، حسن را به تهران فراخواند و او را به ریاست اداره بایگانی وزارت امورخارجه منصوب کرد. او پس از پدرش توانست وزیر امور خارجه شود و در مدت وزارت خود، اصلاحات زیادی در کادر ادرای و سیاسی و وزارت‌خانه و قوانین آن انجام داد، که نوشتن نظامنامه حق ویزا و تاسیس مدرسه سیاسی از مهمترین آنها بود. او در سفرهای مظفرالدین‌شاه هم معمولا به عنوان مترجم و منشی مخصوص همراه شاه بود.
پیرنیا از جمله کسانی بود که پس از صدور فرمان مشروطیت در نوشتن قانون و نظامنامه انتخابات مجلس نقش اساسی داشت. او یکی از رجال اصلاح‌طلب و محافظه‌کار ایران بود که پیوسته از دخالت بیگانه در امور داخلی ایران شکایت داشت و تلاش‌هایی هم برای سلب امتیازاتی از بیگانگان کرد.
او در طول زندگی اش مناصب دولتی زیادی را تجربه کرد که چهار دوره نخست‌وزیری، وزارت عدلیه، وزارت علوم، وزارت جنگ و وزارت معارف از آن جمله‌اند.
پیرنیا در تدوین و اصلاح قوانین کشوری هم نقش مهمی داشت که از مهمترین آنها می‌توان به تدوین قانون انتخابات و قانون اساسی و نوشتن قانون آیین دادرسی ایران همراه سیدحسن مدرس، اشاره کرد.
از دیگر نقش‌های مهم پیرنیا، تاثیر او در اتخاذ سیاست بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول و تلاش‌هایش برای پایان دادن مسالمت‌آمیز به قیام‌هایی همچون قیام شیخ محمد خیابانی، نهضت جنگل و کلنل پسیان بود.
پس از کودتای سوم اسفند در سال ۱۲۹۹ مشیرالدوله مدتی خانه‌نشین شد اما سرانجام با تغییرات سیاسی پیش‌آمده برای سومین بار مامور تشکیل کابینه شد. او در این دوره هم به اصلاحات خود در عدلیه ادامه داد و توانست اعتماد نمایندگان از جمله شهید مدرس را جلب کند. او در این دوره به اصلاح قانون مطبوعات هم پرداخت تا تندروی‌های مطبوعات را تعدیل کند.
در خردادماه سال ۱۳۰۲ مشیرالدوله برای آخرین بار کابینه تشکیل داد اما این کابینه در برابر زیاده‌خواهی‌های رضاخان دوام نیاورد و در آبان‌ماه همان سال پیرنیا استعفا داد. پس از این استعفا در مجلس پنجم نماینده مردم تهران شد و در مجلس ششم ریاست انجمن نظارت بر انتخابات را داشت.
اخرین شغل‌های دولتی حسن پیرنیا عضویت در کمیسیون معارف و ریاست کمیسیون اصلاح عدلیه در ۱۳۰۶ بود.
حسن پیرنیا سرانجام در۲۹ آبان سال ۱۳۱۴، پس از تحمل دو سال رنج بیماری، از دنیا رفت و در مقبره خانوادگی، در امام‌زاده صالح، به خاک سپرده شد.
درباره پیرنیا در تاریخ بسیار داوری شده است ولی در عرصه سیاست همیشه از او به عنوان فردی خوشنام یاد شده است. او مردی بود که در سیاست داخلی، اصلاح‌طلب و در سیاست خارجی قائل به حفظ بی‌طرفی بود. به علوم و معارف و رشد و پیشرفت آن علاقه زیادی داشت و به گسترش زبان فارسی اهمیت می‌داد. نوشته‌های تاریخی مشیرالدوله نشان دهنده روحیه جستجوگر و دقت نظر او است.
جالب است بدانید که خانه مشیرالدوله در خیابان منوچهری تهران، بین لاله‌زار و میدان فردوسی قرار دارد و ثبت میراث فرهنگی است. موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل در حال حاضر در این عمارت بزرگ فعالیت می‌کند.
بهاره بهگوی
مرورنویس طاقچه
بهاره بهگوی، کارشناس باستان‌شناسی و کارشناس ارشد ایران‌شناسی هستم. پس از اتمام تحصیلات در دانشگاه‌های تهران و شهید بهشتی، مدتی در دانشگاه بینالود مشهد تدریس کردم و به دلیل علاقه زیاد به ویراستاری و ادبیات، دوره‌های ویراستاری را گذراندم. تا کنون سه کتاب در حوزه تاریخ، جغرافیا و جامعه‌شناسی ویراستاری کرده‌ام و هم‌اکنون به عنوان ویراستار و مرورنویس در طاقچه فعالیت می‌کنم.
(10,498 بازدید تا امروز)