در ایران باستان چه کسانی می توانستند شاه را عزل یا برکنار کنند

کیفیت پایین:

کیفیت خوب:

عصر ایران؛ محسن ظهوری ـ نزدیک به دو قرن از پایان کار بزرگ‌ترین حکومت جهان یعنی هخامنشیان می‌گذشت و ایران به دست سلوکیان وارثان اسکندر اداره می‌شد. اشکانیان، زنگ خاتمه این سلسله شدند؛ حکومتی که از خراسان برخاست و اتحادی با اقوام و قبایل ساکن در مرزهای قدیمی ایران ایجاد کرد و سلوکیان را از سرزمین‌هایی که زمانی متعلق به هخامنشیان بود دور کرد. همین اتحاد، باعث شد تا اشکانیان مجلسی از اعیان و بزرگان تشکیل دهند تا انتخاب شاه به تأئید همگان برسد. ما این مجلس را به‌نام «مَهستان» می‌شناسیم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

درباره اشکانیان بیشتر ببینید:
داستان سورنا، سردار مقتول / نخستین جنگ میان ایران و روم (فیلم)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

«ژوستن» مورخ رومی می‌گوید «تیرداد اول» این مجلس را بنیان گذاشته؛ یعنی دومین شاه اشکانی که نسب او را به اردشیر دوم هخامنشی رسانده‌اند. اما «جرج راولینسون» تاریخ‌نگار انگلیسی «مهرداد اول» ششمین شاه اشکانی را بانی تشکیل این مجلس می‌داند؛ هم او که اشکانیان را از دولتی کوچک به یک شاهنشاهی جهانی از هند تا عراق امروز رساند و شد رقیب جدی امپراتوری بزرگ روم.
مهستان از ترکیب دو مجلس مشورتی شکل می‌گرفت؛ مجلسی متشکل از مردان جوان خانواده سلطنتی و مجلسی دیگر که سران روحانی و بزرگان قبایل و اقوام اعضایش بودند. کار این مجلس مشخص بود؛ وقتی قرار بود جانشینی برای پادشاه تعیین شود یا عزل یک پادشاه را به مشورت و رأی‌ بگذارند. مهستان، بازوی اتحاد در سلسله اشکانیان بود و به پادشاه برای حکمرانی بر این قلمروی وسیع مشروعیت می‌داد. مجلسی که نقشی مهم در دوام اشکانیان داشت؛ آن‌ها در مواردی که وارث سلطنت مشخص نبود، شاه را تعیین می‌کردند و قدرت‌شان در عزل پادشاه هم واقعی بود و چندباری شاه ایران را از حکومت ساقط کردند. «پلوتارک» مورخ یونانی می‌گوید وقتی «مهرداد سوم» در بی‌رحمی و سفاکی افراط کرد و با کمک ، همین مجلس او را عزل و «اُرُد» را به شاهی انتخاب کرد. البته عزل یک شاه به این آسانی هم نبود و در آخر شمشیر حرف اصلی را می‌زد. مثلا گرچه تلاش‌های «مهرداد سوم» برای رسیدن دوباره به قدرت نتیجه نداد، اما وقتی مجلس مهستان «اردوان سوم» را به دلیل شکست از رومی‌ها عزل کرد، او در گرگان سپاهی جمع کرده دوباره خود را به قدرت رساند.
مجلس مهستان وظیفه داشت تا فرزند ارشد پادشاه را برای سلطنت برگزیند و اگر پادشاه پسری نداشت یا در مواردی این مجلس آن فرزند را لایق سلطنت نمی‌دانست، برادر او به شاهی انتخاب می‌شد. همانند «اُرُد اول» که سلطنت را از برادر رانده شده خود «مهرداد سوم» گرفت.
مجلس مهستان در روزگار خودش راهکار خوبی برای ادامه یک پادشاهی مشروع و راضی ماندن همه اقوام و ملل تابعه از حکومت وقت بود، اما این مجلس تنها به طبقه اشرافی خود پایبند بود نه عموم مردم. «دیاکونف» پژوهشگر برجسته روسی توضیح می‌دهد که چگونه انحصاری کردن قدرت و ثروت در میان طبقه‌ حاکم اشکانی، باعث شد تا مردم از یک رفاه نسبی هم برخوردار نباشند. اقتصاد ایران در دوره اشکانی راکد بود و پیشرفتی نداشت، پس به مرور سکه‌هایش از ارزش و اعتبار افتادند. با از بین رفتن ارزش پول، کشاورزی، دامپروری و صنعتگری ضربه خورد و به این ترتیب اوضاع حکمرانی نابسامان شد. از طرفی سال‌ها جنگ با روم هم مردم را فقیرتر کرده بود. در اواخر دوره اشکانیان، شورش‌ها و طغیان‌های بسیاری در سرزمین‌های تحت تسلط آنان رخ داد که پادشاهانی چون «بلاش پنجم» را تا سه سال به خود مشغول کرد.
مجلس مهستان در این اوضاع و احوال تنها به تمرکز قدرت در میان طبقه حاکم اهمیت می‌داد و خبر نداشت که اوضاع کم‌کم از دست می‌رود و مردم امیدشان را به جای دیگری دوخته‌اند؛ به «اردشیر بابکان» حاکم ایالت فارس که اشکانیان را برانداخت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

درباره ایران باستان بیشتر ببینید:

عیلام:

• نخستین صدای یک زن از اعماق تاریخ ایران (فیلم)
• قصه شاه شهید / چه بر سر پادشاه باستانی ایران در میدان جنگ آمد؟ (فیلم)

هخامنشی:

• راز مرگ کوروش / داستان آخرین نبرد شاه مقتدر ایران (فیلم)
• داریوش بزرگ چگونه شاه شد؟ / پادشاه بر حق هخامنشی یا غاصب تخت و تاج؟ (فیلم)
• معمای کعبۀ زرتشت / محل نگهداری اوستا، آرامگاه واقعی کوروش یا مقبره کمبوجیه؟ (فیلم)
• داستان دختر کوروش بزرگ / آیا یک زن تقابل غرب و شرق را در جهان پدید آورد؟ (فیلم)
• ماجرای نبرد نخستین زن دریاسالار در ایران (فیلم)
• بررسی پرونده قتل خشایارشا بعد از ۲۴۰۰ سال / چه کسی شاهنشاه هخامنش را کشت؟ (فیلم)
• کوروش کوچک؛ شورش، نفاق و خون/ وقتی هخامنشیان به جان هم افتادند (فیلم)
• داستان یک قاتل زنجیره‌ای در ایران باستان / مردی که شاهان هخامنشی را می‌کشت (فیلم)
• داستان سقوط بزرگ‌ترین سلسله ایران / عاقبت هخامنشیان چه شد؟ (فیلم)

ساسانی:

• قصه مرد مرموز ساسانی / موبدی که همتراز شاهان شد (فیلم)
• راز مجسمه غول‌پیکر ساسانی/ شاپور اول به کجا نگاه می‌کند؟ (فیلم)
• جنگ ایران و عربستان؛ ۱۷۰۰ سال پیش (فیلم)
• نخستین پادشاه زن در ایران؛ سیاستمداری که با غرب گفتگو کرد (فیلم)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ